راه دشوار ترکیه در کوهستانهای جنوب شرقی

وقتی جمعه گذشته، «زبیر آیدار» رهبر «كنگراگل» شاخه ای از حزب كارگران كردستان تركیه در بیانیه ای كه از بلژیك، مقر كنونی این حزب صادر كرد، خبر از آتش بس ۳۲ روزه با آنكارا داد، اولین روزنه های امید برای تحقق این آرزوی تركیه دیده شد.حال، تركها نفس در سینه حبس كرده اند و چشم به روزهای آینده دوخته اند كه آیا این خاموشی یك ماهه به صلحی پایدار تبدیل خواهد شد یا نه؟
زایش گرگهای كوهستان
۱۵ اوت ۱۹۸۴ با صدای انفجار اولین بمب در شهر مرزی «شمدینلی» آنكارا باور كرد حزب تازه تأسیس كارگران كرد تركیه در تصمیمش برای مبارزه مسلحانه جدی است و این تنها سرآغاز نبردی بود كه تا هفته پیش ادامه یافت.آشفتگی تركیه در آن سالها كه از كودتای ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰ هنوز فاصله چندانی نگرفته بود، چنان آشكار بود كه فضای نظامی حاكم نمی توانست پرده بر این آشفتگی زند. احزاب چپ گرا سركوب شده بودند و دهها هزار تن از هواداران تفكر كمونیستی در زندانها به سر می بردند، اما گروهی از جوانان كرد هنوز دور از چشمها در دل كوهستانهای جنوب شرقی تركیه این فرصت را داشتند كه حرفهای رهبر جوان هوادار لنین خود «عبدالله اوجالان» را بشنوند. رهبری كه با شعار جلوگیری از تبعیض علیه كردها در تركیه فعالیتش را آغاز كرد و در نهایت ندای جدایی از خاك این كشور را سر داد. همین شعارها در اندك زمانی، هزاران دختر و پسر جوان و نوجوان كرد را گرد او آورد.یكی از نویسندگان ترك در این باره می نویسد: «بسیاری از جوانان نه سواد خواندن و نوشتن داشتند و نه از مكتب لنینیسم چیزی می دانستند، اما تبعیض همواره می تواند غرور انسانها را جریحه دار كند. این ربطی به فرهیخته بودن یا نبودن ندارد.»واقعیت این بود كه در چشم سردمداران جمهوری تركیه، كشور از آنكارا شروع می شد و به استانبول ختم. اما اوضاع در جنوب شرقی این كشور نابسامان بود و هیچ یك از مظاهر مدرنیسم دولتی كه وعده اروپایی شدن می داد، در این نواحی دیده نمی شد.جمله معروف مصطفی كمال پاشا (آتاتورك) بنیانگذار جمهوری تركیه كه می گفت: «خوشا به حال كسی كه خود را ترك می داند» نیز اقلیتهای این كشور را زیر پوششی غلیظ از «تركیسم» پنهان می كرد، ارمنیان و علوی ها به عنوان اقلیتهای مذهبی بار این لایه را در سكوت به دوش كشیدند، اما كردها به عنوان اقلیتی ۳۰ درصدی به آسانی تن به این نادیده گرفته شدن نمی دادند. هرچند مناطق كردنشین تركیه اندكی بعد از تأسیس جمهوری در این كشور با قیام شیخ سعید در اواسط سال ۱۹۲۵ و پس از آن در شورش «درسیم» به سال ،۱۹۳۸ چندصباحی نا آرام بود، ولی با سركوب این عصیانگری ها مقامات ترك تمام وقایع را در سال ۱۹۳۸ مختومه انگاشتند و بر آنچه گذشته بود، چشم بستند، بی آنكه به چاره جویی بیندیشند.سران ترك درباره كردها تا جایی پیش رفتند كه وجود این اقلیت را با نهادن لقب «تركهای كوهی» انكار كردند.تمام اینها دست به دست هم داد تا زمینه ساز ریشه دواندن (پ. ك. ك) در نواحی جنوب شرقی تركیه شود، اوج مبارزه مسلحانه این حزب در سالهای ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۹ بود كه به كشته شدن بیش از ۳۰ هزار نفر انجامید. در شهرهای بزرگ جنوب شرقی تركیه مانند «دیار بكر» و «شرناق» وضعیت فوق العاده اعلام شد و نظامیان ترك چیزی حدود ۱۰۰ میلیارد دلار را صرف مبارزه با پ.ك. ك كردند.یكی از روزنامه نگاران كرد از آن روزها چنین می نویسد: «هر روز كه بیدار می شدیم، احساس می كردیم تبهكار هستیم و قاتل. چشم كودكان این شهرها دیگر به دیدن سربازهایی كه با تفنگ در جای جای میادین و خیابانها ایستاده بودند، عادت كرده بود. این كودكان هر روز می دیدند كه سربازها چگونه پدرانشان را به ظن اینكه مبادا تروریست باشند، بازرسی بدنی می كنند.» و این وضعیت تا سالها پس از دستگیری اوجالان در واپسین روزهای دهه ۹۰ ادامه داشت.زمانی كه نیروهای آمریكایی، اوجالان را كه پس از چندی پنهان شدن در سوریه ناچار به ترك این كشور شده بود و پناه بردن به كنیا، چشم بسته و دستبند به دست با هواپیمایی نظامی به تركیه منتقل كردند، آنكارا نفس آسوده ای كشید، چرا كه تصور می كرد بختك اوجالان را از روی خود به كناری انداخته است. جرم اوجالان كه حالا كردها او را «آپو» خطاب می كردند اقدام علیه امنیت ملی و یكپارچگی كشور بود و حكمش اعدام اما برچیده شدن قانون اعدام از قوانین جزایی تركیه در راستای اصلاحات مورد انتظار اتحادیه اروپا، اوجالان را از مجازات مرگ رهانید. حال سردمدار «پ. ك. ك» بیش از ۵ سال است كه در زندان «امیرالی» در جزیره ای دورافتاده در دریای مرمره به سر می برد و محكوم است تا ابد در آنجا بماند.ولی زندانی شدن «آپو» به پایان تنشها میان نظامیان ترك و كردها منجر نشد. هرچند بانی «پ. ك. ك» در محاكمه خود در سال ۲۰۰۳ اعلام كرد كه حزبش دیگر مبارزه مسلحانه را كنار گذاشته است و راهبردهای سیاسی را برای تحقق اهداف خود در پیش خواهد گرفت، بازماندگان آن حزب كه پس از دستگیری رهبرشان به كوههای «قندیل» در مرز عراق و تركیه پناه برده بودند، چندان تمایلی به خلع سلاح نشان ندادند. البته حزب كادك جانشین (پ. ك. ك) چندصباحی را در آتش بس با تركیه به سر برد، اما سال گذشته بار دیگر اعلام كرد كه آتش بس را لغو كرده و به مبارزه مسلحانه خود ادامه خواهد داد.
و باز صدای انفجارهای پی در پی بویژه در مراكز تفریحی تركیه به گوش رسید و وضعیت فوق العاده در دیار بكر و نواحی اطراف كه پس از ۱۵ سال در سال ۲۰۰۱ لغو شده بود، دوباره به این شهرها بازگشت.
سفر اردوغان، پایان سیاست آنكارا
دو هفته قبل «رجب طیب اردوغان» نخست وزیر تركیه به دیار بكر سفر كرد، سفری كه مطبوعات ترك آن را تاریخی خواندند و فرصتی بی سابقه برای حل بحران كردها در این كشور.اردوغان پیش از این نیز چندین بار به دیار بكر رفته بود، اما آنچه این سفر را تاریخی ساخت، سخنانی بود كه وی به زبان آورد.نخست وزیر ترك در جمع مردمی كه با لباسهای محلی كردی در میدان اصلی شهر گرد آمده بودند، گفت: «معضل كردها، مشكل همه ماست و در درجه اول مسأله خود من.» و در ادامه اعتراف كرد كه دولت تركیه در گذشته اشتباهاتی در قبال كردها داشته است و وعده داد كه با برقرار شدن هرچه بیشتر فضای دموكراتیك در كشور، این مشكل بزودی برچیده شود.
گرچه «عدنان مندرس» ، «سلیمان دمیرل» و «تورگوت اوزال» رهبران سابق تركیه در سالهای ۱۹۶۰ ، ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ نیز چنین پیامهایی به كردهای این كشور داده بودند، اما اردوغان اولین مقام ارشد تركی بود كه به صراحت از واژه «معضل كردها» برای تعریف تنش در جنوب شرقی تركیه استفاده كرد.روزنامه واشنگتن پست این جملات اردوغان را به سخنان آبراهام لینكلن، شانزدهمین رئیس جمهوری آمریكا در اواسط دهه ۸۰ میلادی قرن نوزدهم تشبیه كرد كه در اوج سالهای برده داری در این كشور گفت: «برده داری تنها گناه جنوب نیست، جرم تمام كشور است.»این تشبیه گزنده، اما واقعیتهایی را نیز بازگو می كند. «دریا سازاك» نویسنده روزنامه ملیت در این باره می نویسد: «سرانجام یكی از سیاستمداران تركیه بی آنكه طفره برود، پذیرفته است كه با اقلیت كشورش مشكل دارد و آن را تاكنون نادیده گرفته است.»سخنان اردوغان چندان خوشایند احزاب مخالف دولت و نظامیان نبود و با اعتراض ایشان مواجه شد، اما در مقابل بیش از ۱۵۰ سازمان غیر دولتی حقوق بشر، كانون نویسندگان و روشنفكران و حتی اتاقهای تجاری از سخنان نخست وزیر استقبال كرد و حمایت خود را از گام نوین دولت در حل بحران كردها اعلام كردند. نخست وزیر تركیه در این سفر هیچ وعده ای درباره توسعه اقتصادی نداد، اما همان چند جمله اش گویی آبی بود بر آتش چند ده ساله.البته دولت تركیه برای حل بعضی معضلاتش با كردها اقدام به یكسری اصلاحات كرده هر چند این تغییرات وام دار میل سیاستمداران ترك برای به جای آوردن قوانین و استانداردهای اتحادیه اروپا «كپنهاك» است.حال پس ازسالیان دراز كتاب هایی كه به زبان كردی چاپ شده اند، به قفسه كتابخانه های ملی و كتاب فروشی های تركیه راه یافته اند. اندك ساعتی نیز برنامه كردی از شبكه دولتی این كشور پخش می شود و خواننده های مشهور تركیه كه اغلب كردزبانند اجازه یافته اند در كنسرت ها و برنامه های تلویزیونی ترانه های كردی را نیز بخوانند.برگزاری كنسرت برادران كامكار ایرانی در استانبول نیز كه آواز های كردی را چندین روز به اجرا درآوردند، سال گذشته به تعبیر روزنامه های تركیه وجدی بی نظیر را در میان كردها و ترك های این كشور به همراه آورد.با این وجود هر چند سالیان دراز است كه دولت تركیه طرحی را با عنوان پروژه توسعه جنوب شرقی آناتولی برای رشد اقتصادی و بهبود بخشیدن به شرایط كشاورزی و صنعتی منطقه آغاز كرده اما هنوز آثار آن چندان مشهود نسیت.تصویری كه یك گردشگر در شهرهای توریستی و كلان شهرهای تركیه می بیند هرگز ربطی به تصاویر جنوب شرقی این كشور ندارد. همین تناقض فاحش باعث شد تا «گونتر ورهوگن» كمیسر گسترش اتحادیه اروپا در سفری كه سال گذشته به چند شهر تركیه داشت، پس از دیدار از شهرهای جنوب شرقی این كشور اظهار داشت راه تركیه به اتحادیه اروپا از جنوب شرقی می گذرد.از این رو سال گذشته، مجلس تركیه طرحی را تصویب كرد كه براساس آن، شركت هایی كه در جنوب شرقی تركیه سرمایه گذاری كنند، از پرداخت مالیات تا چندین سال معاف خواهند شد. علاوه براین، شركت ها می توانند از تسهیلات و وام های بلندمدت ویژه بهره ببرند. حال برخی كارخانه های بزرگ مانند «پاشا باغچه» تولیدكننده لوازم بلوری خانگی و كوكاكولا برخی قسمت های كارخانه های خود را به این مناطق منتقل كرده اند و گمان می رود با ادامه این روند بخشی از مشكل بیكاری در این شهرهای كردنشین برطرف شود.اما از سوی دیگر برخی از تحلیلگران معتقدند آنكارا برای سرعت بخشیدن به روند بازسازی جنوب شرق، باید از مدیران باتجربه خود بیشتر استفاده كرده و آنها را به منطقه گسیل دارد.دكتر تحسین فنداوغلو مشاور ارشد نخست وزیر تركیه در گزارشی كه به اردوغان پیش از سفرش به دیاربكر ارائه داد نوشته است: «سال ها آنكارا با فرستادن مدیران ناكارآمد خود به نواحی جنوب شرق، این مناطق را به حال تبعیدگاهی درآورده كه باید در گام اول این خلأ را جبران كند و آن با گماردن مسؤولان كاركشته در جنوب شرق امكان پذیر است.»با وجود این، به نظر می رسد اینها تنها می توانند پاسخگوی یك قسمت از نیازهای اقلیت كرد تركیه باشد و آنكارا با خواسته های سیاسی كردها نیز مواجه است.سال گذشته، وقتی خانم لیلا زانا رهبر حزب دموكرات و نماینده سابق مجلس تركیه كه به خاطر سخنرانی به زبان كردی در مجلس در زندان به سر می برد به همراه چند تن از دوستانش از زندان آزاد شد تا آنكارا به تعبیر «تونی بلر» نخست وزیر انگلیس گامی اساسی در راه اتحادیه اروپا برداشته باشد، اعلام كرد كه كردها از این پس گفتمان سیاسی را برای رفع معضلات خود بر می گزینند و سعی خواهند كرد كه با تشكیل احزاب قدرتمند جایگاه خود را در جمهوری تركیه بیابند. اما دیری نگذشت كه بار دیگر زانا و دوستانش به جرم برخی اقدامات علیه امنیت ملی به دادگاه فرا خوانده شدند. واقعیت این است كه آنكارا از فعالیت سیاسی كردها هنوز هراس دارد.خانم «نازلی ایلی جاك» سردبیر روزنامه ترجمان تركیه از گفت وگوی خود با گروهی از فعالان سیاسی كردچنین می نویسد: «می گفتند هرگز با ترك ها برابر نیستیم. درپاسخ گفتم چرا هستید و حتی می توانید وزیر شوید اما در جواب گفتند این تنها در صورتی امكان دارد كه هویت كردی خود را پنهان كنیم.»چنگیز چاندار نویسنده ترجمان و كارشناس مسائل خاورمیانه نیز معتقد است كه سال ها فرمول معضل كرد «پ.ك.ك = اوجالان» همواره مانع از واقع بینی مقامات ترك در مورد بحران كردهای این كشور شده است. آنكارا احساس می كند درباره كردها همه راهها به ایمرالی ختم می شود و البته برای این واهمه دلایلی نیز دارد.درست چند روز قبل از سفر اردوغان به دیاربكر، مرادكارا ایلان مرد شماره دوی «پ.ك.ك» از مردم خواست تا به پیشواز نخست وزیر نروند. اما یك روز قبل از عزیمت اردوغان به این شهر پیام خود را پس گرفت و گفت: اشكالی ندارد مردم می توانند در سخنرانی اردوغان شركت كنند. با این وجود گرچه نوجوانان كرد با دهل و سورنا از اردوغان استقبال كرده اند، ولی تنها ۶۰۰ نفر برای شركت در سخنرانی نخست وزیر آمدند.خانم «بژان ماتور» یكی از شاعران كرد تركیه در یادداشت خود حال و هوای شهر را در سفر اردوغان چنین توصیف می كند: «كاراایلان پیام خود را پس گرفته بود اما انگار دست پنهانی در شهر همه چیز را تحت كنترل داشت و مردم ترجیح دادند دنبال دردسر برای خود نباشند و سخنان اردوغان را از تلویزیون های شان در خانه گوش كنند.»همین دست پنهان از نگاه برخی صاحبنظران سیاسی تركیه به گونه ای مرموز به ایمرالی اتصال دارد و گویی شبح اوجالان همواره به سر كردها سایه افكنده است. سال گذشته وقتی «آپو» از زندان پیام داد كه شاید جانش در خطر باشد در یازده زندان اعتصاب غذا برپا شد. این ارتباط در لایه هایی از سخنان رهبران احزاب كرد نیز احساس می شود. چندی پیش رهبر حزب دموكرات خلق در سخنرانی خود رهبر زندانی «پ.ك.ك» را جناب آقای اوجالان خطاب كرد و برای همین نیز روانه دادگاه شد.البته برخی از همین احزاب میل خود را برای برقراری گفت و گوی مستقیم میان رهبران «پ.ك.ك» و دولتمردان ترك كتمان نمی كنند اما اردوغان حتی به زبان آوردن چنین خواسته ها و پیشنهاداتی را بی نزاكتی سیاسی می داند. او در جواب دنیزبایكال رهبر حزب جمهوریخواه تركیه كه گفته بود نخست وزیر در نهایت با اوجالان به مذاكره خواهد نشست اظهار داشت: «كسانی كه این جملات را به زبان می آورند، بی ادبی سیاسی می كنند.» بعضی صاحبنظران براین باورند كه احزاب تندروی نزدیك به پ.ك.ك سعی دارند با در دست گرفتن اهرم «آپو» به مرگ گیرند كه به شیون هم راضی شوند و از سوی دیگر قدرت چانه زنی خود را با دولت تركیه بالاتر ببرند چرا كه گاهی نیز پیشنهاد می كنند همانطور كه تونی بلر با «شین فین» وارد رایزنی شد آنكارا نیز بر سر میز مذاكره با این احزاب بنشیند.هر چند برخی تحلیلگران معتقدند كه فضای جنوب شرقی تركیه نیز تغییر یافته و با آغاز روند اصلاحات به نظر می رسد اقبال كردها به گروه های سیاسی تندرو نیز كاهش یافته است. پیروزی چشمگیر حزب عدالت و توسعه در انتخابات ۲۰۰۲ در شهرهای جنوب شرقی مؤید این موضوع است. جالب آنكه در انتخابات شهرداری ها نیز این روند ادامه یافت. آرای دو حزب كرد دموكرات خلق و سوسیالیسم خلق از ۲۴‎/۶۳۰ درصد در سال ۲۰۰۲ به ۱۸‎/۵۰ درصد در سال ۲۰۰۴ افت كرد. این در حالی است كه عدالت و توسعه با افزایش آرای خود در دو سال مذكور از ۳۰‎/۳۳ درصد به ۳۸‎/۸۹ درصد توانست ۴ استان از ۷ استان تحت سیطره حزب دموكرات خلق را از آن خود كند. با این همه سران عدالت و توسعه كه شعار «صلح فراگیر» در تركیه سر داده اند به نظر می رسد نمی دانند با گوی آتشین «پ.ك.ك» چه كنند. بسیاری از خانواده ها در جنوب شرق حداقل چشم انتظار بازگشت یكی از بستگان خود از كوه های «قندیل» به خانه هستند.فعالان كرد در این باره معتقدند كه آنكارا باید قانونی را تصویب كند كه همه بی چون و چرا بتوانند به سرزمین های خود بازگردند و هر چه كرده اند را در همان كوهستان پشت سر بگذارند و تنها در این صورت است كه اعتماد كردها به حسن نیت دولت جلب خواهد شد.سال گذشته اجرای قانون ندامت و بازگشت به خانه چندان برای بازگرداندن مخالفان كرد به تركیه كارساز نبود چرا كه هر یك از كسانی كه بازگشتند با بازپرسی های طولانی مواجه شدند. از دیگر سو اعلام عفو عمومی نیز می تواند شامل حال اوجالان هم شود كه آنكارا به نظر هرگز حاضر نیست زیر بار قانونی برود كه در نهایت به آزادی زندانی ایمرالی منجر شود.حال باید دید كه آیا عدالت و توسعه می تواند از فرصت تاریخی پیش آمده بهره جسته و «پ.ك.ك» را به فراموش كردن سلاح خود وادارد و در كنار آن كردها را به بدنه ای محكم ازساختار جمهوری تركیه تبدیل كند یا نه؟ البته باید در نظر داشت كه احمدنجدت سزر رئیس جمهوری تركیه در كاخ چانكایا سكوت پیشه كرده و نظامیان نیز هنوز هیچ اظهارنظری درباره تصمیمات دولت اردوغان نكرده اند اما از دیدگاه برخی تحلیلگران سیاسی ترك ارتش هم از جنگ داخلی خسته شده و میلی به ادامه این تنش ندارد.تصویری كه بژان ماتور در یادداشت خود ارائه داده شاید به نوعی گواه این امر باشد. ماتور می نویسد: «ناخشنودی در چهره سربازان و درجه دارانی كه در مسیر دیار بكر ایستاده اند و مردم را بازرسی می كنند به گونه ای انكار ناپذیر و آشكار محسوس است.» و در ادامه از زبان یك سروان می افزاید: «هیچ كس حاضر نیست هموطن خود را به چشم یك تروریست بنگرد این زندگی در كنار یكدیگر را خیلی سخت می كند.»

نفیسه كوهنورد

منبع : روزنامه ایران