جامعه بیمار، آدمهای بی تفاوت

<ساز دهنی> چهارمین ساخته بلند امیر نادری (پس از خداحافظ رفیق، تنگسیر و تنگنا) و یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است که در سال ۱۳۵۲ به تصویر کشیده شده است.
ساز دهنی در روزگاران نمایش خود به‌عنوان نمایش رابطه بین کشورها و استعمار فی‌مابین آنها و در سال‌های اول پس از انقلا‌ب به‌عنوان نمایشی از رابطه طبقه حاکم با مردم در قبل از انقلا‌ب شناخته می‌شد. طبیعی بود که چنین تعبیری در سال‌های شور انقلا‌بی خریدار هم داشت اما نمایش دوباره شاهکار امیر نادری نشان می‌دهد که نادری چگونه فرهنگ ظلم‌پذیری ایرانیان را به تصویر کشیده است. ساز دهنی نه‌تنها روایت روابط کشورها بلکه نمایانگر واضح روابط بین انسان‌ها در کشورهای جهان سوم است.
در این فیلم شخصی به‌واسطه رانتی که در اختیار دارد (و اتفاقا برای به‌دست آوردن آن هیچ زحمتی نکشیده است) بر گرده دیگران سوار است و نه‌تنها بر این اساس بساط تفریح و سرگرمی به‌راه انداخته، بلکه مایحتاج و نیازهای خود را هم برطرف می‌سازد و حتی گامی فراتر از آن می‌نهد و از <امیرو( >نیروی جامعه) سواری می‌گیرد.
حالا‌ که ۳۵ سال از زمان ساخت این فیلم می‌گذرد می‌توان مشاهده کرد که امیر نادری با چه هوش و ظرافتی خصوصیات جوامع عقب‌مانده را روایت کرده است. هنوز هم چه بسیارند از تحصیلکردگان و نخبگان جامعه که آلت‌دست فرودست‌تر از خود شده‌اند و به امید پست و پروژه مشغول سواری دادن هستند و اتفاقا هر چه فربه‌تر باشند، تمایل به سواری گرفتن از این افراد هم بیشتر خواهد بود.
امیر نادری قواعد حاکم بر این‌گونه جوامع را به خوبی می‌شناسد و می‌داند که در چنین کشورهایی قدرت مسلط لزوما دارای استعداد و توانایی بیشتری نیست. در ساز دهنی هم عبدالله کم‌استعداد و حتی ناتوان است و تنها تملک منبعی باعث تفوق او بر دیگران شده است. تنها اوست که لباس می‌پوشد (حال بهانه این لباس پوشیدن هر چه می‌خواهد باشد) و تنها اوست که همچون دیگران سرگرم بازی‌های کودکانه نیست، اما هم اوست که حکمرانی می‌کند و برای لحظه‌ای در اختیار گذاردن ساز دهنی‌اش دیگران (و عقاید و آرای) آنها را به بازی می‌گیرد.
جامعه به تصویر کشیده شده در ساز دهنی بیمار است. در ساز دهنی عده‌ای کارهای روتین انجام می‌دهند و عده‌ای مشغول سواری دادن هستند، اما غالب مردم نسبت به اتفاق‌های حواشی خود کاملا‌ بی‌تفاوتند یا به بازی‌های بی‌هدف مشغولند و این دقیقا یکی از مهم‌ترین خصوصیات جوامع عقب‌مانده جهان سوم است. آنهایی که برای رسیدن به ساز دهنی تلا‌ش می‌کنند باید در بازی کولی‌سواری دیگران را کنار بزنند و راه رسیدن به این منبع بدون ارزش افزوده، نابود کردن دیگران است. بازی و سواری دادن و سواری گرفتن تا جایی ادامه پیدا میکند که طبقه ستمدیده در جامعه به منبع اصلی دست پیدا می‌کند و اقدام به نابودی آن می‌کند.
در این هنگام عبدالله شیرین‌عقل، دیگر هیچ قدرتی ندارد. رفتارهای غیرمنطقی ادامه پیدا می‌کند و حالا‌ <امیرو> است که قصد دارد دیوانه‌وار همه اتفاق‌ها و رسوایی‌های گذشته را تلا‌فی کند. حالا‌ همه دسته‌بندی‌های جامعه عوض می‌شود.
این همان چیزی است که تنها چند سال پس از نمایش ساز دهنی اتفاق افتاد. امیر نادری ساز دهنی را ساخت و از ایران رفت، اما چه زیبا نسل بعد ایرانیان را شناخت و آینده سیاه آنها را به تصویر کشید. ساز دهنی بیش از هر فیلم دیگری دردناک و البته آموزنده است به شرطی که سیل اشک اجازه دیدن بدهد.

سعید اسلا‌می

منبع : روزنامه اعتماد ملی