بسطام و خرقان - شاهرود

بسطام و خرقان با فاصله اندكی از یكدیگر در شمال شاهرود و در دشت حاصلخیزی قرار دارند كه اطراف آنها را كوه‌های كم ارتفاع فرا گرفته‌اند. آب و هوای این ناحیه معتدل و خشك است. مردم خرقان و بسطام به زبان فارسی سخن می‌گویند و پیرو مذهب شیعه اثنی عشری هستند. اقتصاد مردم این ناحیه بر اساس كشاورزی و صنایع دستی شكل گرفته است. جاجیم، گلیم و ابریشم‌بافی در این ناحیه رایج است. قدمت بسطام و خرقان به بیش از 700 سال می‌رسد. مهم‌ترین آثار تاریخی بسطام و خرقان عبارتند از :
برج كاشانه بسطام در جنوب شرقی مسجد جامع، برجی بلند و زیبا وجود دارد كه به نام كاشانه معروف است. از تاریخ بنای این برج اطلاع صحیحی در دست نیست. به عقیده اهالی بسطام، این برج قبل از اسلام آتشكده زرتشتیان بود. برخی از خاورشناسان بر این عقیده‌اند كه این بنا از آثار غازان‌خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن به كاشانه تبدیل شده است. گویا در دوره‌های بعد از اسلام، از این برج برای دیده‌بانی بسطام استفاده شده است.
آرامگاه بایزید بسطامی در شمال آرامگاه امام‌زاده محمد (ع) واقع شده است. روی قبر بایزید، یك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتی از مناجات مشهور علی ابن ابیطالب (ع) بر آن حك شده است و به طوری كه از مفاد این سنگ نوشته برمی‌آید، این سنگ به شخصی به نام قاضی ملك از حكام ایالت قومس تعلق دارد، ولی معلوم نیست به چه علت آن را روی آرامگاه بایزید نصب كرده‌اند. طیفور ابن عیسی ابن آدم ابن سروشان، مشهور به بایزید بسطامی، از مشایخ بزرگ صفویه و از مشهورترین عرفای ایران است. مجموعه بایزید بسطامی بسیار دیدنی و جالب توجه است.
بقعه امام‌زاده محمد (ع) در جنب آرامگاه بایزید بسطامی، بقعه بسیار معروف امام‌زاده محمد (بنابر روایتی، محل دفن فرزند امام صادق (ع) یا نوه‌ او) واقع شده است. این بقعه شبیه به گنبدی است كه در فاصله 15 كیلومتری سمت شمال آن ساخته شده و تقریباً قرینه یكدیگرند. گنبد سمت شمال آن، به نام گنبد غازان‌خان معروف است كه بنای آن را به غازان‌خان مغول (703-670) نسبت می‌دهند. غازان‌خان دو گنبد را بر سر قبر امام‌زاده محمد (ع) و آرامگاه بایزید بنا كرده است.
آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی، عارف نامی در 24 كیلومتری شاهرود در شمال خرقان بر روی تپه‌ای قرار دارد و اطراف آن را فضای سبزی احاطه كرده است. از مسجد جوار این آرامگاه فقط محراب آن باقی مانده است، كه گچبری‌های زیبا و استادانه‌‌ای دارد. بر روی قبر شیخ، ‌یك قطعه سنگ مرمری وجود دارد كه اشعاری بر آن حك شده است.
دیگر آثار این ناحیه عبارتند از : قنات‌های تاریخی، مساجد قدیمی به ویژه مسجد جامع بسطام كه نوع معماری، گچبری و كتیبه‌های آن بسیار جالب توجه است.