مارها

● کلیاتی مار
مار در زبان بیگانه با دو اصطلاح ( هرپنت ) یا ( اسنیک ) آمده است لغت هرپنت از ریشه لاتینی ( هر پنس ) به معنی خزنده و لغت اسنیک از ریشه انکلو ساکسون ( اسناکا‌) گرفته شده است .
مارها دارای بدن کشیده و پوشیده از پولک هستند . دست و پا ، پلک چشم ، مثانه ، گـوش بیرونی و میانی ( به استثنای استخوان رکابی ) پرده صماخ و مجرای استناش ندارد . بجز انواع چند تیره ، که آثاری از استخوان های لکن در آن دیده می شود . بقیه فاقد لکن خاصره و همچنین شش چپ اند . استخوان جناغ سینه نیز در هیچیک از انواع تیره مارها دیده نمی شود . به همین دلیل دنده هایشان در جلو آزادند مخرج دفعی ـ تناسلی ( آنوس ) در بخش شکمی ، بین تنه و دم به طور عرضی قرار دارد . در بیشتر تیره های مار هر یک از دو نیمه استخوانهای آرواره پایین ، که به وسیله رشته های پیوندی به هم متصل اند ، می توانند به طور مستقل حرکت کنند . اتصال دو آرواره نیر به نحوی است که بر حسب نوع مار اغلب تا ۱۸۰ درجه قابل باز شدن است . این وضع به مار امکان میدهد که طعمه ای را که نسبت به دهان جانور خیلی بزرگتر است براحتی ببلعد . مجموع مهره هادر ستون پشتی بدن مار بر حسب نوع آن از ۱۴۱ تا ۱۴۵ عددی گزارش شده است
مارها در تمام نقاط جهان ، بجز زلاندنو و قطبین ، دیده شده اند . تقریبا” از ۳۰۰۰ نوع مار پراکنده در جهان تنها ۳۵۰ نوع آن سمی اند و از این تعداد فقط بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ نوع را می توان سمی و خطر ناک تلقی کرد . از ایرلند و ماداگاسکار نیز تا کنون بین مار سمی گزارش نشده است . تمرکز مارهای سمی خطرناک در آسیا بیش از سایر نقاط جهان است پس از آسیا قاره آمریکا با داشتن حدود ۱۰۰ نوع مار سمی در مرتبه دوم قرار دارد آفریقا و استرالیا بین ۷۰ تا ۸۰ نوع مار سمی دارند در حالی که در اروپا فقط ۷ نوع مار سمی دیده می شود . محل سکونت مارها متفاوت است . برخی که حفار هستند در سوراخها و نقب ها زندگی می کنند . این مار ها معمولا” باریک و کوچک اند و چشمهایشان در زیر پولکهای سر پوشیده است . برخی دیگر در روی شاخه های درختان و بعضی در جاهاهی مرطوب زیستگاهشان آب دریا است . کوچکترین مارها در حالت بلوغ در حدود ۲۰ سانتیمتر و متعلق به تیره لپتو تیظو پیده است و یزرگترین آنها از جنس پیتون هاست که به ۱۱ متر هم می رسد.
● تشخیص مار حقیقی از دیگر جانوران مارنما :
اعضای تیره هایی ار مار مولکها از قبیل آمفیسبنیده ، با برخی از کرمها و حتی بعضی ماهیها شباهت ظاهری با مار دارند در حالی که بین مار و این جانوران اختلاف تشریعی یا ریخت شناختی بارزی وجود دارد . به طور کلی ، تفاوت بین مار و مارمولک را می توان به شرح خلاصه کرد.
ویژگیها/ مار/ مارمولک
دست و پا/ ندارد/ دارد
پلک و چشم/ ندارد/ دارد
حفره گوش بیرونی/ ندارد/ دارد
پولکهای شکمی/معمولا” یک ردیف/ چند ردیف
دو نیمه ارواره پائینی/ دارای ارتباط نرم/ دارای ارتباط سخت
قرت ترمیم دم از دست رفته/ ندارد/ دو تا
شش فعال/ یکی/ دوتا
مثانه/ ندارد/ دارد
گاهی در برخی از موارد استثنائی یا حالاتی مشترک در ویژگیهای یادشده دیده می شود . مثلا” مارهای وجود دارند که بعضی از ویژگیهای مارمولکها را دارا هستند چنانکه مار( بو آ ) دارای دو شش و آثار برخی از استخوانهای لگن است . ولی این حالات استثنائی نه در مارها و نه در مارمولکها در بیش از یک یا دو ویژگی دیده نمی شود و به همین دلیل شناسائی این دو را از یکدیگر دشوار نمی سازد .
بین برخی از ماهیها و مارهای دریایی نیز ظاهرا ” شباهتهایی وجود دارد . ولی چنانکه می دانیم ماهیها دارای آبشش هستند در حالی که مارها شش دارند و از راه سوراخهای بینی تنفس می کنند .
گاهی مارهای کرمی شکل هم ظاهرا” با برخی از کرمهای خاکی اشتباه می شوند . در این مورد هم تشخیص تفریعی آسان است زیرا کرمها پولک ندارند و بدنشان حلقه حلقه است ضمنا” مخرج دفع کرمها در انتهای بدن آنها قرار دارد در حالی که مارها دارای پولک هستند بدنشان استوانه ای است و مخرج دفع در جلوی دم قرار گرفته است .
● جایگاه مارها در رده بندی جانوری :
مارها در رده بندی جانوری در سلسه جانوران ، زیر سلسله پر یاختگان ، شاخه کورداتا (طنابداران یا جانورانی که دارای طناب عصبی پشتی هستند . ) زیر شاخه مهره داران ، رده خزندگان ، زیر رده لپیدوزوریا ، راسته راسته اسکو آماتا ، زیر راسته افید یا ( سرپنتا ) قرار دارند . تا قبل از سال ۱۸۰۰ طبیعیدانان ، از جمله لینه ( ۱۸۰۱ تا ۱۸۷۶ ) خزندگان و دو زیستان را در یک راسته قرار میدادند . بعد ها آدولف برونیاز فرانسوی ( ۱۷۰۷ تا ۱۷۷۸ ) این دو را در دو راسته مجزا قرار داد و از آن به بعد دو راسته در دو رشته جداگانه از دانش جانور شناسی ، به نامهای (( باتر اکولوژی )) و (( هر پتولوژی )) مورد مطالعه قرار گرفتند . یاتراکولوژی مشق از کلمه یونانی (( باتراکوس )) به معنی خزندگان به معنی پولک دار مطالعه مار مولکها و مارها را شامل می شود .
تیره های زنده را از لحاظ دارا بودن آثار استخوانهای لگن و دندانهای تزریق سم و یا نداشتن هر یک از آنها می توان به شرح زیر رده بندی کرد :
۱) مارهای واجد آثار استخوانهای لگن : این مارها عبارتند از پیتون ها ، بو آها و ۲ تیره مار های حفار بنامهای ((‌آنیلی ایده )) و (( لپتو تیفلو پیده )) است .
۲) مارهای فاقد آثار استخوان لگن‌: این مارها به دو دسته تقسیم می شوند
الف) آنهایی که فاقد دندان تزریق کننده سم هستند . این مارها عبارتند از مارهای غیر سمی تیره ( کلو بریه) و ۲ تیره از مارهای حفار بنام تیره های ( اوروپلتیده ) و (گزنوپلتیده ) این دسته از مارها را آکیف (آکیفا ) می نامند .
ب) آنهایی که دارای دندان تزریق کننده سم هستند . این مارها را از لحاظ محل قرار گرفتن دندان تزریق کننده سم در دهان و چگونگی مجاری آن به دوگروه تقسیم می کنند : گروه اول ، که در آنها دندان تزریق کننده سم شکاف باز دارد و عقب دهان قرار گرفته است و به همین علت نمی توانند در نخستین حمله سم خود را تزریق و ایجاد خطر کنند مگر آنکه تصادفا” عضوی در دهانشان قرار گیرد که در این صورت از راه حفره ایجاد شده توسط دندان تزریق کننده سم یا همراه با بزاق از راه خراشهای ایجاد شده توسط دندانهای معمولی وارد عضو می شود این نوع مارها را در زبان غیر علمی بیگانه معمولا” ( عقب نیش ) گویند برخی از مؤلفان ایرانی به اعتبار ترجمه لفظ غیر رایج انگلیسی ، آنها را ( نیمه سمی ) گفته اند اگرچه اخیرا” برخی از مولفان خارجی لفظ ( سمی خفیف ) را نیز در مورد این نوع مارها به کار برده اند ولی چون نگارنده ترجمه لفظ به لفظ این الفاظ را در زبان فارسی نارسا می داند ، لذا با توجه به توضیحی که در مورد چگونگی گزش این مارها داده شده ، این نوع مارها را به نام ( سمی تصادفی ) می نامد .
این مارها علاوه بر ساختار دندان ، از لحاظ غده ترشح کننده سم نیز با مارهای خطرناک تفاوت دارند که در جای خود به آن اشاره خواهد شد مارهای سمی تصادفی از تیره گلو بریده هستند و به زبان علمی آنها را اپیستوکلیف ( اپیستوکلیفا ) می نامند .
گروه دوم که دندان تزریق کننده سم با مجرای به شکل کانال و یا با شیار بسته دارد که در جلوی دهان آن قرار گرفته است این مارها هم بر دو نوع اند :
الف) انواعی که دندان تزریق کننده سم آنها روی استخوان آرواره ی که موقعیت ثابتی دارد قرار گرفته است مثل مارهای تیره الاپیده از قبیل کبرا ، کورال ، مامبا ، کریت و همچنین مارهای دریایی این مارها را پروندوکلیف ( پروتروکلیفا ) مینامند .
ب) انواعی که دندان تزریق کننده سم آن ها روی استخوان آرواره ای که تغییر شکل یافته و متحرک است قرار دارد ؛ مانند افعی ها . این نوع مارها را سوینوگلیف (سولنوگلیفا) می نامند .
شکل و ساختار و اندازه دندانهای تزریق کننده سم نیز در انواع مارهای گروه دوم متفاوت است که در جای خود به آن اشاره خواهد شد .
● دیرین شناسی و منشاء مارها :
منشاء مارها و اینکه دقیقا” حاصل دگرگونی و یا تکامل کدام جانور وابسته بوده اند بدرستی روشن نیست ، ولی تصور گلی بر این است که این جانوران ، در دوران دوم زمین شناسی ( دوره ژوراسیک ) ، از گروه نوعی خزنده دریایی ار بین رفته به نام (( اژیالوزوریده ))جدا شده اند . این خزندگان ، که در تیره ( وارانیده ) از فوق تیره پلاتی نوتا رده بندی شده اند دارای اندامی کوچک و دمی قوی برای شنا بوده اند و در اوایل دوره کرتا سه هم در آب و هم در خشکی زندگی می کرده اند اولین اثر سنگواره ای مارها از تیره منقرض شده(دینیلنری ایده) به دست آمده است اسن سنگواره به دوره کرتاسه، یعنی زمانی در حدود یکصد و سی میلیون سال پیش مربوط می شود و به علت کامل بودن سنگـواره نمونه منحصر به فردی است برخی از سنگواره شناسان معتقدند که مارها از مارمولکهای حفار کنونی شباهت زیادی به مارها دارند و افلاف مارهای اولیه که انواعی از آنها هنوز هم دیده می شوند نیر حفار هستند واقعیت این است که هیچیک ار مارمولکهای مارنما شباهت چشمگیری با مارهای کنونی ندارند . به همین دلیل بسیاری از صاحبنظران عقیده دارند که مارها ارتباط بیشتری با برخی از انواع مارمولکهای تیره موجود ( وارانیده ) دارند این تیره نیز از فوق تیره پلاتی نوتاست و گفته می شود که نوع یا انواعی از آن را نتیجه عادت به حفر زمین بتریج تغییرات تشریحی حاصل کرده و به مار تبدیل شده اند .اگرچه سنکوارهای به دست آمده از مارمولکهای پلاتی نوتا ، که به اثر حفارشان تغییراتی حاصل کرده و در دوره ژوراسیک بدست آمده این فکر را که آنها در گذشته مار بوده اند تقویت می کند با این حال قبول این نظریه نیز خالی از اشکال نیست زیرا به کارگیری اندامها برای حفر زمین می بایست در جهت تقویت و تکامل این اندامها باشد و نه از بین رفتن آنها . بعلاوه چون اپی فیز مارمولکها ندارد ، بنابراین میگویند مارها قبل از اینکه اپی فیز در خزندگان زیر رده لپیدوزوریا با شکل بگیرد از آنها جداه شده اند . و یا بعدها در طی زندگی خود این اپی فیز را از دست داده اند به هر حال چنانکه بدانیم و میدانیم تغییراتی را که انواع جانوران را بر اثر گزینش طبیعی و به منظور سازگاری با محیط زیست حاصل کرده اند میبایست طبق قانون وراثت و الزاما” در محدوده محیط معین با شرایط بوم شناختی مشخص به اعقاب خود انتقال داده باشند . در حالی که مارها که به اشکال مختلف زندگی از قبیل زندگی در خشکی بر روی درخت یا درون آب تن در آمده اند همه جا هیئتی یکسان دیده می شود .
متاسفانه منابع مطالعاتی درباره پیدایش مارها محدود است و آثار سنگواره ای بدست آمده منحصر به قطعات پراکنده ای از مهره های بدن آنهاست ، زیرا استخوانهای سر به علت سستی اتصالات مفصلی پس از مرگ جانور از یکدیگر جدا و پراکنه شده اند . با وجود این مطالعه همین سنگواره های پراکنده نشان داده است که صفات مشخص کننده تیره های امروزی ، بتدریج که به عقب یعنی به ابتدای دوران سنوزوئیک (از آغاز دوران سوم) زمین شناسی بر میگردیم .از بین می روند . لذا عقیده براین است که پیدایش تیره های مختلف در این گروه از جانوران پدیده ای بوده است.
چالئوفیس از قدیمیترین مارهای شناخته شده است که به اواخر دوره کرتاسه و اویل دورائوسن تعلق دارد این مار دارای شکلی ابتدائی ، بدنی کوتاه با ساختاری قوی است و پیتون ها و بو آ ها را از تغییر شکل یافته آن می دانند انواع تیره برایده در دوره کرتاسه و دورائوسن شناسائی شده اند .
مارهای کوچک بی خطر از قبیل ناتریکس و انواع مشابه آن از تیره گلو بریده ، تا دوراولیگوسن ظاهر نشده اند . از بقیه تیره ها اطلاعات دیرین شناسی در دست نیست . روم ( ۱۹۶۶ ) معتقد است که اگر چه مارهای در دوره کرتاسه زیرین ظاهر شده اند ، ولی مارهای سمی واجد دندانهای تزریق کننده سم با شکاف باز یا بسته تا قبل از دور میوسن شناخته نشده اند . قدیمیترین سنگواره به دست آمده از تیره و یپریده متعلق به دور اولیگوسن زیرین است که از جنوب آسیا و آفریقا بدست آمده است ظهور تیره الاپیده را در دوره میوسن و از سرزمین مالزی میدانند از مارهای اپیستوگلیف تاکنون سنگواره ای به دست نیامده است . به طور کلی امروز این نظریه که مارها منشاء زمینی دارند رایجتر و بیشتر مورد قبول است ( کچوا ۱۹۸۷ ) ، ولی تا کشف احتمالی سنگواره های مورد نیاز و مطالعه آنها اظهار نظر قطعی درباره منشاء مارها مقدور نیست .
اخیرا” سنگواره ای از مامولکهای مار نما دریایی در ( عین جابرود ) واقع در اوراشیم کشف شده است که دارای دندانهای شکاف دار و لبه تیزی در هر دو آرواره است. این سنگواره که به وسیله پروفسور ها آس ( ۱۹۸۰ ) مورد بررسی قرار گرفته ، نشان می دهد که این جانور ویژگیهایی از مارمولک و مار را دارا بوده ولی چون منشاء دریایی داشته به عنوان تبار مار شناخته می شود .
● نگاهی کوتاه بر تاریخچه مار شناسی :
ارسطو ، فیلسوف یونانی ، پایه گذار علم رده بندی جانوران بر اساس ساختار تشریعی آنها بوده وی ، که بین سال ۳۲۲ تا ۳۸۴ پیش از میلاد می زیسته است ، در علوم مختلف از جمله علوم طبیعی در دست داشت ارسطو دارای نظریه هایی در زمینه تاریخ طبیعی و رده بندی جانوری بوده که به صورت دست نوشته از او به جای مانده است . پس از او ، رومی پلینی ‌(۲۳ تا ۷۹ م ) کتابی نوشت به نام تاریخ طبیعی و نام تمام جانوران در آن دیده و شنیده می شود .

نوشته: حسین ملایی

منبع : سایت آموزشی علم ایران