انسان بازیگر

● تأملی بر کتاب «جامعه شناسی ورزش» اثر ژاک دوفرانس، ترجمه عبدالحسین نیک گوهر
جامعه شناسی ورزش رشته ای نوپا و در حال بالندگی است. جامعه شناسان با تأخیر به اهمیت بازی ها و ورزش ها به عنوان پدیده تمام عیار فرهنگی ـ اجتماعی پی برده اند. تنها پس از آن که ورزش با بسیج منابع انسانی و مالی کلان در چارچوب تشکیلات سازمان یافته و قانونمند در اقتصاد ملی، در روابط بین المللی و در رسانه های گروهی حضوری همه جا حاضر یافت، نهادهای دانشگاهی و مؤسسه های تحقیقاتی به موضوع ورزش به مثابه رفتار و «عادت واره ای» که ساختار اجتماعی را بازتاب می کند، توجه کردند.
مناسبات ورزش به عنوان تحقیق جامعه شناختی در سال های ۸۰ و ۹۰ رسمیت یافته است. در اوضاع و احوالی که ورزش بیش از پیش و مستقیماً با صنعت کالاها، خدمات و با رسانه های گروهی و تبلیغات ارتباط تنگاتنگی پیدا می کند، نیاز به توصیف و تبیینی که علوم اجتماعی همچون جامعه شناسی، تاریخ، اقتصاد از ورزش ارائه می دهند، نیز مبرم تر می شود و در حالی که امروزه نیروهای سیاسی به صورت های گوناگونی ورزش را به خدمت می گیرند، تحلیل های جامعه شناسانه ورزش موضوع قابل اعتنا و اعتباری برای تحلیلگران سیاسی، اجتماعی و ورزشی شده است.
به تازگی انتشارات «توتیا» کتابی با عنوان «جامعه شناسی ورزش» اثر ژاک دوفرانس را با ترجمه سلیس و پاکیزه عبدالحسین نیک گهر منتشر کرده است. مخاطبان حوزه مطالعات جامعه شناسی، پیش از این ترجمه خوشخوان و روان نیک گهر را در کتاب های «فرهنگ انتقادی جامعه شناسی» اثر ریمون بودن و فرانسوا بوریکو، «جامعه شناسی شهر» اثر یانکل فیالکوک و «جامعه شناسی هنر» به قلم ناتالی هنینک دیده است. این مترجم که اغلب از زبان فرانسوی متون خود را انتخاب می کند «جامعه شناسی جرج زیمل» اثر فردریک واندنبرگ را نیز اخیراً روانه بازار کرده است.
نویسنده کتاب «جامعه شناسی ورزش»، ژاک دوفرانس، استاد جامعه شناسی در گروه آموزشی «علوم و فنون فعالیت های بدنی و ورزش» دانشگاه نانتر (پاریس ۱۰) است و پیش از کتاب حاضر نیز چند اثر مهم در موضوع فعالیت های بدنی و ورزش منتشر کرده است. مؤلف، این اثر را در ۶ فصل با این عناوین تدوین و تنظیم کرده است؛
۱) تکوین نهاد ورزشی مدرن.
۲) ورزش و ساختار اجتماعی.
۳) فرهنگ ورزشی.
۴) کارکردهای اجتماعی ورزش.
۵) سازمان ورزش و نظارت اش
۶) تعاریف ورزش و داوهایشان.
علاوه بر فصول و زیرفصل های متنوع کتاب، مترجم در ضمیمه ای که به کتاب افزوده در مقاله ای «پیشگامان جامعه شناسی ورزش» را معرفی و رویکردها و آرا و عقاید آنها را تحلیل کرده است و اینچنین با درایت خود جای بحثی را که در فصول کتاب خالی به نظر می رسید، پر کرده است.
● پیشگامان جامعه شناسی ورزش
۱) بی تردید نخستین سنگ بنای جامعه شناسی ورزش را «مارسل موس» انسان شناس فرانسوی از شاگردان امیل دورکیم گذاشته است. او معتقد است رفتار بدنی از سنخ رفتار طبیعی نیستند بلکه رفتار فرهنگی اند، مجموعه ای از رفتارهای نمادی وابسته به حیثیت و موقعیتی که هر فرد در سلسله مراتب اجتماعی احراز کرده است. ورزش در واقع به بازی گرفتن قاعده مند بدن است که برحسب تعلق اجتماعی عمل کننده ها کارکردهای متعدد و گوناگونی دارد.
در این تحلیل مارسل موس جوانه زدن بعد سیاسی ورزش کاملاً قابل مشاهده است.
۲) چند سال بعد، «یوهان هویزینگا» در اثر نوآورانه تحت عنوان «انسان بازیگر» دفاعیه ای به نفع بازی منتشر می کند. به نظر او «فرهنگ به صورت بازی متولد می شود، فرهنگ در اصل صورت هایی از بازی است» در چنین چشم اندازی که در آن «همه چیز بازی است» پدیده های اجتماعی عمده همچون ورزش و فلسفه و هنر و شعر صورت های دگرگون شده بازی ها هستند.
با این وصف، هویزینگا نگاه مثبتی به ورزش ندارد. او به ورزش خرده می گیرد که ماهیت بازی بودن خود را از دست داده است. ورزش به نظر او صورت انحطاطی بازی است. او می نویسد: «تبلیغ ورزشی از و اکنش های هیستریک توده استفاده می کند» و گواهی است بر «بطلان» روح بازی.
ورای احساسات تندی که این موضع گیری ها برانگیخته اند، هویزینگا به لحاظ نظری دو دستاورد مهم را داشته است که در اغلب گفتمان های ورزشی پس از وی مطرح بوده اند؛ یکی شناسایی بعد سیاسی ورزش است که به صورتی پوشیده ولی همه جا حاضر در امور ورزشی مداخله می کند، دو دیگر، ابراز تردید درباره فضیلت ها و ارزش هایی است که ورزش می توانست حاصل آنها باشد.
۳) ۲۰ سال بعد از هویزینگا و تحت تأثیر او، رژه کایووا در اثری تحت عنوان «بازی ها و انسان ها» سعی می کند نشان دهد که «تقدیر فرهنگ ها را بازی ها رقم می زنند» او ۴ سنخ بازی های اساسی تشخیص می دهد که برحسب ترکیب شان ۴ نوع فرهنگ کاملاً متفاوت به وجود می آورند. ۴ سنخ عمده بازی ها عبارتند از؛ بازی های رقابتی، بازی های شانسی، بازی های ساختگی و بازی های سرگیجه ای.
ورزش یک بازی رقابتی قاعده مند و منصفانه است. در هر جامعه ای با سوگیری ترجیحات به هر یک از سنخ های چهارگانه بازی، فرهنگ خاصی پدیدار می شود. سوگیری ترجیحات به بازی های رقابتی و شانسی به تکوین جامعه های «اهل حساب و کتاب» می انجامد، در حالی که سوگیری به بازی های ساختگی و سرگیجه ای به تکوین جامعه های «هرج و مرج گرا» می انجامد. در جامعه های اهل حساب و کتاب، ورزش در ایجاد جامعه ای با سازمان عقلانی فعالانه مشارکت می کند.
ورزش بافت اجتماعی را که در آن به وجود آمده است منعکس می کند. هر جامعه ای بازی ها و صورت های حرکت نمایشی خاص خود را دارد. ورزش که می توان آن را به عنوان صورت ممتاز حرکات نمایشی عصر ما ملاحظه کرد، آزمایشگاهی است که در آن رفتارها، نگرش ها، ارزش ها و باز نمایی های معنادار فرهنگ قرن بیست ویکم در آن شکل می گیرد و تجربه می شود.
۴) ۱۰ سال بعد، در سال های دهه ،۶۰ نوربرت الیاس با اعلام این که «شناخت ورزش کلید شناخت جامعه است» شگفتی محافل آکادمیک را برانگیخت.
الیاس معتقد است بازی ها و ورزش ها وسیله ممتازی برای تنظیم خشونت شده اند زیرا تمرین هم ستیزی بدنی را روی صحنه آورده و آن را قانونمند و مشروع می کند. قشرهای اجتماعی مرفه با تکیه بر رفتارهای بازی ـ ورزشی سعی می کنند شیوه های کنش و کنش متقابلی را باب کنند که الیاس آن را با وام گرفتن اصطلاحی از مارسل موس «عادت واره اجتماعی» می نامد. این عادت واره های بدنی بر جست وجوی تشخص و تفرد مبتنی است و درصدد است از گذر تأکید بر تمایز اعضای نخبه امتیازات اجتماعی و سلطه شان را تثبیت کند.
به نظر الیاس موضوع جامعه شناسی بررسی «شبکه های روابط متقابل، وابستگی های متقابل، پیکربندی ها و فرآیندهایی است که انسان ها را در وابستگی متقابل قرار می دهند.» وضع اجتماعی ای که به بهترین وجه این نظام های وابستگی متقابل، زنجیره کنش های متقابلشان، فرآیندهای پرجنب و جوش همکاری و تعارض شان را نشان می دهد، بازی است.
به نظر الیاس بازی ورزشی مدلی را عرضه می کند که جامعه شناس به کمک آن می تواند به ساختار اجتماعی فکر کند.
● بازی سیاست در پشت صحنه ورزش
از آنجا که دنیای مدرن با کلید سیاست کوک شده است ورزش نیز در چنین دنیایی نمی تواند از معادلات سیاسی و در پی آن اقتصادی و تحولات اجتماعی مصون باشد. در این رابطه نمی توان از قدرت رسانه ها و نقشی که در این میان بازی می کنند غافل شد.
بخشی از تحقیقاتی که در حوزه مطالعات ورزش به نظر می رسد سریع تر رشد می کنند، بخش اقتصادی ـ اجتماعی ورزش هاست که درصدد است همزمان ساختارهای اقتصادی و اجتماعی دنیای ورزش را شناسایی کند. تحقیقات دیگری در راستای جامعه شناسی شناخت دیدگاه کارگزاران ورزش (ورزشکار، مربی، تماشاچی) توسعه یافته است. برخی از این تحقیقات بنا دارند صورت آگاهی، حساسیت و بار عاطفی ورزشکاران و تماشاگران را بشناسند و در همه اینها سیاست فاکتوری است که در پشت صحنه بازیگردانی می کند.
ژاک دوفرانس کوشیده است در فصول متنوع این کتاب این وجوه متنوع مطالعات ورزشی را ارائه کند.
● بازی رسانه ها در میدان ورزش
ژاک دو فرانس در بخشی از کتاب به قدرت رسانه ها و تأثیر و حتی بیش از آن به نفوذ و دخالت آنها در جریان سازی ها و مسابقات ورزشی اشاره می کند و می نویسد؛ رسانه ها با مشارکت در برگزاری مسابقات بزرگ، با تعیین رده بندی ها و اهدای جایزه، با دور هم جمع کردن شرکت هایی که منابع مالی زندگی ورزشی را تأمین می کنند، تأثیر سرنوشت سازی، هم در خیر هم در شر، روی ورزش اعمال می کنند. به عنوان نمونه در فرانسه مسابقه های بزرگ دوچرخه سواری محصول فعالیت روزنامه های ورزشی هستند. اما این سازماندهی مسابقات بی شائبه نیست و همه قسم فشار و راهنمایی های اخلاقی ارباب مطبوعات روی مسابقه ها سنگینی می کند.
سازمان دهندگان نمایش های ورزشی و مردان رسانه ها همچنین برای تغییر دادن قواعد ورزش در راستای افزودن بر جلوه های تماشایی آنها اعمال نفوذ می کنند: انتقال محل برگزاری مسابقه های ورزشی به خاطر «نمایش» به سالن های مجهز به تأسیسات نورپردازی و دوربین های فیلمبرداری از زوایای مختلف؛ برتری دادن به ابعاد بصری مهارت های ورزشی، نظیر زیبایی حرکات یا ضرباهنگ بازی؛ برگزاری مسابقه های دراماتیک، احساساتی و گاهی رقت انگیز که بیشتر توجه به خواسته های تماشاچیان است تا مراعات حال بازیکنان. حتی این نفوذ و اعمال قدرت تا آنجا پیش می رود که در برخی موارد سازمان دهندگان نمایش ها و مردان رسانه ها دست در دست صاحبان صنایع، صلاحیت فدراسیون ها و گروه های ورزشی را برای برگزاری مسابقه های ورزشی زیر سؤال برده و درصدد برآمده اند خودشان جای آنها را بگیرند.
منطق ورزشی و منطق نمایشی و سودجویی که در عین حال با هم متحد می شوند و با هم در تعارض هستند، به صورت تفکیک ناپذیری با رویدادهای بزرگ ورزشی، مانند بازی های المپیک کنونی و جام جهانی فوتبال در هم آمیخته اند. آینده چنین ساخت وسازهای تماشایی با سودای منطق تجاری شان پرسش هایی را برمی انگیزند، که تحلیل های جامعه شناختی، اقتصادی و سیاسی ورزش درصدد پاسخ دادن به آنها هستند و این اثر در پی طرح و توصیف و تبیین همین رویکردها و رویدادها در عرصه مطالعات ورزش است. با توجه به این که کارنامه آثاری که با چنین نگاه و تحلیلی به ورزش پرداخته باشند ـ اگر نگوییم انگشت شمار ـ بسیار کم برگ است در این میان ترجمه و نشر چنین اثری کاری است قابل توجه و در خور تحسین.

لیدا فخری

منبع : روزنامه ایران