فوتبال و جامعه

با بالا گرفتن تب فوتبال و بروز جنبه های مثبت و منفی آن و فقط چند روزی پیش از جام جهانی، جمعی از كارشناسان و مسئولان كشور در زمینه های مختلف اجتماعی، روانشناسی، هنری و اقتصادی و سیاسی گرد هم آمدند تا پدیده فوتبال را به بررسی و بحث و نظر بگذارند.
●فوتبال و انسجام اجتماعی
در هر مؤلفه اجتماعی و اقتصادی و یا سیاسی و فرهنگی یك مضمون تأثیرگذار و تعیین كننده وجود دارد كه در آن مقوله و مؤلفه می توان سایر مباحث را پیرامون آن به جریان و بررسی گذاشت.
دكتر قریب، مدیرعامل باشگاه استقلال با بیان این مطلب می گوید اگر در جامعه ای انسجام اجتماعی وجود داشته باشد، سایر فعالیت های آن هم راحت تر دنبال می شود و اگر با استراتژی توسعه وارد شویم، در چنین جامعه ای حتی در صورت تحمل فشار و سیاست های ریاضت مآبانه فعالیت ها همچنان پیش می رود.اما اگر انسجام نباشد هر عاملی از بیرون تهدیدكننده محسوب می شود و آسیب پذیری بالا می رود.دكتر قریب می گوید: در عصر كنونی ارتباطات و موضوع جهانی شدن، مسئله انسجام اجتماعی از اعتبار و جایگاه خاصی برخوردار است و یكی از مؤلفه های بسیار تأثیرگذار است.در جوامع كنونی یكی از مباحث مهم در حوزه انسجام اجتماعی غرور ملی است و این موضوع به خودی خود می تواند سطح انسجام اجتماعی را افزایش یا كاهش دهد.یكی از مضامین انسجام اجتماعی هنر است، اما بحث ورزش قهرمانی وسعتی بسیار بسیار بیشتر از هنر دارد و در عرصه تیمی و یا فردی، بار یك ملت را بر دوش می كشد. در حقیقت آن تیم یا فرد نماد یك كشورند.از این منظر، در كشور ما فوتبال یكی از رشته های بسیار اثرگذار در همه اقشار مختلف جامعه، زن و مرد و پیر و جوان است.این مبحث تبلیغی نیست بلكه فرآیندی است كه ماحصل ده ها سال از زندگی مردم و اوقات فراغت آنها بوده است. هم اكنون فوتبال یك زبان واحد در سطح بین الملل و از دیگر سو غرور ملی در سطح یك كشور است.
دكتر قریب می گوید: با این توضیحات لازم است با این مقوله فراگیر برخورد جدی تری داشت. در یك مسابقه تورنمنت ۱۹۹۸ بین ایران و استرالیا كه ایران به جام جهانی راه یافت، شور و نشاط وسیعی در اقصی نقاط كشور برپا شد! ارتباطات و پیوندها شدید تر شد و احساس سرزندگی و بالندگی در جریان بازی های جام جهانی با برد و شكست، احساس ها را هم تغییر می داد.به عنوان مثال در دوران جنگ سرد وقتی آمریكا و شوروی در حالت نظامی استراتژی شكننده داشتند سعی می كردند در میادین ورزشی برتری های خود را جبران كنند!لذا فوتبال قهرمانی به ویژه در بازی های جام جهانی به عنوان عرصه قدرت كشورها مطرح است و همه كشورها چه آنها كه حضور دارند و یا آنها كه حضور ندارند، مركز توجه شان به آن است.از دیگر سو، فوتبال امروزه به عنوان یك صنعت پیچیده اقتصادی در جهان مطرح است كه به همه حوزه ها كشانده می شود. همچنین پخش مسابقات تلویزیونی گردش مالی بسیار گسترده ای را دربرمی گیرد و از این حیث قابل بررسی است.تماشاگران نیز با یك زبان مشترك بازی جوانمردانه را تمرین می كنند و بازشناسی آن هم از اهمیت بسیاری برخوردار است.
●تجربه زندگی جمعی؛ هسته اصلی فوتبال
رئیس اتحادیه فوتبال، آقامحمدی، نیز فوتبال را به عنوان یك پدیده اجتماعی فراگیر مطرح كرده و تصریح می كند: فوتبال پدیده ای است كه هیچ گاه به پایان نخواهد رسید. در دنیای صنعتی امروز كه فعالیت های جمعی حرف اول را می زند، فوتبال اصلی ترین راه را برای تجربه این گونه فعالیت ها باز كرده است. هر چند در گذشته خواستگاه اصلی فوتبال كسب لذت و سرگرمی بوده است، اما اكنون هسته اصلی فوتبال تجربه روش زندگی جمعی و كسب آگاهی های گروهی است.در حقیقت فوتبال شكل كوچك شده آزمایشگاهی یك جامعه است كه در آن تمام روابط اجتماعی به وضوح قابل مشاهده است. فوتبال پویایی یك جامعه را نشان می دهد. این ورزش مفرح تمام فرهنگ ها و ملت ها را به یكدیگر نزدیك كرده و باعث به وجود آمدن یك زبان مشترك شده است كه قانونمداری و رعایت هنجارهای گروهی حرف اول و آخر آن را می زند.
آقا محمدی می گوید: لازم است تا میان قشر دانشگاه و مدیران باشگاه های فوتبال تعاملی مثبت فراهم آید. اگر یك مدیر باشگاه از آخرین دستاوردهای اساتید دانشگاهی بهره گیرد، بدون شك در كار خود به موفقیت های بزرگی دست خواهد یافت.
●ناهنجاری های فوتبال
سرهنگ مقصودی معاون اجتماعی ناجا درباره ناهنجاری های فوتبال می گوید: زندگی اجتماعی انسان تحت حاكمیت قواعد، هنجارها و ارزش های اجتماعی است كه روابط انسانی را منظم می كند. این روابط انسانی بر شكل گیری تعاملات و روابط دو سویه میان افراد مؤثر است و بایدها و نبایدها را مشخص می كند.
وی می گوید: كنش گران باید از هنجارها تبعیت كنند كه البته این موضوع همیشه رعایت نمی شود و یكی از مظاهر كج روی «خشونت» است كه در جامعه ورزشی نیز به عنوان مظهر كج روی مطرح است. در مجموعه ورزشی نیز یك سری عناصر وجود دارد كه در جامعه ورزشی تأثیرگذار است. یكی از این عوامل مبحث رسانه های جمعی است كه با قدرت اثرگذاری در جامعه واكنش ها را تشدید می كند یا برعكس تخفیف می دهد.
وی می گوید: ورزش فوتبال به عنوان پدیده ای اجتماعی، پرطرفدارترین مقوله اجتماعی است و از نگاه كاركردی دو وجه مثبت و منفی دارد. سلامت جسم و روان، طول عمر و عقل سالم از كاركردهای مثبت و آشكار است. اما ابزاری شدن ورزش در خدمت اقتصاد، سیاست و تجارت از كاركردهای منفی و پنهان آن است كه پیامدهای مخاطره انگیزی در پی خواهد داشت. از دیگر سو بازیكنان نیز هدف مشتركی را در فوتبال دنبال می كنند و می توانند هم به صورت منفی و هم مثبت هدایت شوند.
وی در ادامه می گوید: در تحقیقات انجام شده، فوتبال به عنوان یك نماد، معرف «قلب اجتماع» است و اگر به طور صحیح بهره برداری نشود پایگاهی برای معضلات اجتماعی می شود.
همچنین عوامل نارضایتی در فوتبال به دو دسته تقسیم می شود. از یك سو فردی است و از دیگر سو به عنوان عوامل اجتماعی مانند رسانه ها مطرح است. در عوامل روان شناختی فردی می توان به عدم بلوغ فردی، فقدان كنترل و تزلزل شخصیت و بروز هیجانات اشاره كرد و در جنبه های اجتماعی نیز می تواند یك قضاوت جنجال برانگیز شكل گیرد.
سرهنگ مقصودی می افزاید: تماشاچیان در فوتبال بیشتر مجرد و بیكارند. یافته های یك تحقیق مطالعاتی اجتماعی ناجا از تماشاگران مشخص كرده است كه ۹۹ درصد تماشاچیان زیر ۱۹ سال هستند. ۹۴ درصد مجرد، ۸۷ درصد آنها وضعیت شغلی نامناسب و ۶۸ درصد از طبقات پایین اجتماع هستند.
فقط ۲۷ درصد آنان از طبقات متوسط جامعه هستند و ۸۵ درصد آنان شعار زشت را منع كرده اند. همچنین ۹۴ درصد آنان از امكانات ورزشگاه ها مانند نبود خدمات بهداشتی ناراضی هستند. وی درباره عوامل مؤثر بر تخریب تماشاگران می گوید: كاهش شناخت نسبت به افراد و كاهش منطق و عقلانیت و تضعیف هنجارهای مؤثر بر رفتار افراد و از دست رفتن فرصت تحلیل شرایط، تماشاچی فوتبال را می تواند به یك اوباش مبدل كند. زمانی كه رفتارها بعد از مدتی در قالب شعارهای سازمان یافته گسترش یابد و در نهایت حق و مشروعیتی برای بروز و بیان این رفتارها اكتساب می شود فرهنگ اوباشی گری شكل می گیرد.
امروزه در بسیاری از كشورها پدیده خشونت در فوتبال مسئله ساز شده است و اگر در این خصوص در ایران مطالعات و بررسی هایی انجام نشود، خطرناك است كه از جمله اشكال نارضایتی و حقوق شكل نگرفته آن تخریب اتوبوس ها، آزار و اذیت مردم، دعوای طرفداران، درگیری با پلیس كه در آخرین مرحله اتفاق می افتد و معمولاً پلیس در نهایت خشونت تماشاچی، وارد كار می شود.
یك آمار از ورزش آمریكا هم نشان می دهد كه از ۳۱۲ مورد حادثه ای ورزشی ۳ مورد آن به فوتبال اختصاص دارد و بیشترین آمار حوادث مربوط به بازی های بسكتبال و بیسبال و ... است. سرهنگ مقصودی درباره تأثیرگذاری روزنامه ها به عنوان عامل تحریك كننده یا كاهش نارضایتی می گوید: در یك تحقیق انجام شده، مشخص شده كه مطالعه كمتر موجب مشكلات بیشتر است؛ یعنی افرادی كه كمتر مطالعه می كنند نارضایتی بیشتری ابراز می كنند. وی همچنین تعداد دستگیری ها در زمینه آشوب و اغتشاش را در فوتبال فقط ۶ درصد كل دستگیری ها عنوان كرد. وی می گوید: پلیس با تشكیل واحد مطالعات اجتماعی سعی در پیشگیری و بازدارندگی آسیب ها دارد و می داند كه بررسی زیرساخت ها بسیار مثمرثمر است و در این عرصه از گروه ها و افراد توانمند بهره می گیرد.
●فوتبال و رفتارهای ناخودآگاه
مسابقات جام جهانی فوتبال به عنوان یك رخداد بزرگ قابل ارزیابی است و خصلت های رفتاری سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مهمی را در خود دارد. در قرن بیست و یكم فوتبال تبدیل به پدیده ای شده است كه ابعاد اجتماعی آن بسیار قوی تر از ابعاد ورزشی آن شده است.
جهانگیر كوثری، كارشناس فوتبال با بیان این موضوع می افزاید: امروزه دیگر از فوتبال به عنوان یك رشته ورزشی در تحلیل های اجتماعی بحث نمی شود، بلكه فوتبال پدیده ای مجزا در كنار ورزش است و تأثیرات اقتصادی _ اجتماعی آن به بحث ورزشی آن می چربد.فوتبال از آنجا كه یك رشته گروهی است و بافت یگانگی ایجاد می كند می تواند اجتماع كوچكی را درون خود پرورش دهد كه تأثیر آن حتی به یك جامعه یك میلیارد نفری هم برسد. كوثری می گوید: ورزش امروزه رشد شتابانی دارد و در سه دهه اخیر در پنج قاره جهان نهادینه شده و معیارها و استانداردهای مشتركی در همه جهان پیدا كرده است. به ویژه در فوتبال از كشورهای شكل امپریالیستی و یا آنگولا كه آخرین كشوری است كه فوتبال را پذیرفت تابع یك قانون نوشته شده اند كه به رنگ، پوست و دین و مسلك ارتباطی ندارد و جملگی به زبان شیوای فوتبال سخن می گویند. تأثیرات پدیده ای مثل فوتبال در جوامع مختلف به ویژه در ایران بسیار پراهمیت است. وقتی پدیده ای ابعاد تعریف شده بزرگی یعنی تأثیرگذاری بر حوزه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد مسلماً در كشور ما نیز تأثیرخود را خواهد گذاشت.
طی سال های اخیر تأثیرات عمده فوتبال را در بافت های سیاسی كشورمان دیده ایم. ابتدا به عنوان یك پدیده شعف انگیز كه می توانست جلوی ناهنجاری های اجتماعی را بگیرد، اما امروزه شكل خطرناكی یافته است. یافته ها نشان می دهد كه ۸۵ درصد رفتارهای مردم بعد از بازی ها، ناخودآگاه است.هنوز هم فوتبال راز و رمزهایی در جوامع دارد كه قابل بررسی است. به عنوان مثال تأثیرات فوتبال در برزیل در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی بسیار مثبت بود و این كشور را كه جزو بدهكارترین كشورهای دنیا بود، با پیروزی در فوتبال توانست غرور ملی خود را احیاء كند. یا تهدیدات سیاسی آرژانتین در همین دهه كه حكومت های میلیتاریستی در رأس قدرت بودند و به نوعی مردم تحقیر می شدند، از رفتارهای استعمارگران در كشورشان با فوتبال و پیروزی در آن غرور ملی خود را احیاء می كردند. در حقیقت قهرمان ورزشی به عنوان یك قهرمان جنگی محسوب می شد و در رخدادهای بسیار بزرگ جام جهانی می بینیم كه همه مشكلات و معضلات سیاسی برای دوره ای مسكوت می ماند. كوثری می افزاید: ایران برای بار سوم به جام جهانی راه یافته است. از اولین ورود ایران به جام جهانی در سال آخر دوره پهلوی، یك شوك بزرگ سیاسی به حكومت وارد شد و موقعیت این حضور در یك فضای سیاسی- اجتماعی درك نمی شد، زیرا ایرانیان هماهنگی لازم را با شكل اجتماعی فوتبال نداشته و در واقع معیارهای ریشه ای فوتبال را درست تشخیص نداده بودند و نتوانستند به موازات رشد پدیده اجتماعی فوتبال، حركت كنند.
در پنج ، شش سال اخیر نگرش خاصی از سوی مردم به فوتبال شكل گرفته و این برای مسئولانی كه حتی به شكلی علمی با این پدیده برخورد می كنند قابل پیش بینی نبوده است. گسیختگی فوتبال در شرایط امروز با شناخت هایی كه از ناهنجاری های اجتماعی جامعه داریم همه به نوعی یك برداشت مثبت تلقی می شود كه می تواند در جهت كاستن ناهنجاری های اجتماعی باشد و اگر درست با آن برخورد نشود باید منتظر یك سری تنش ها بود. فوتبال می تواند زمینه دوستی روابط بین كشورها و ملت ها را سبب شود و عكس این قضیه هم دیده شده است؛ مثل آمریكای جنوبی.
به هر حال فوتبال دو نگرش را در كشورها ایجاد می كند كه این به تصمیم گیری های مسئولان بستگی دارد. اهمیت فوتبال و رویدادهای جام جهانی برای مسئولان روشن نیست و برخوردها با این پدیده مقطعی است. در مقاطعی گاهی فوتبال و گاهی سینما و ... تأثیرگذار بوده و امروز فوتبال بسیار پراهمیت است. اما باید بدانیم می تواند عاملی برای معرفی ایران با ریشه های تاریخی و فرهنگی غنی به جهان باشد.

مریم رضایی

منبع : روزنامه همشهری