یلدا و هوم

در پارسی، شب یلدا به شبی می‌گویند که درازترین شب سال است. شب اول دیماه که زمین در مدار گردش به دور خورشید در موقعیت ۲۷۰ درجه قرار می‌گیرد و طول شب قریب ۱۴ ساعت است و از روز بعد روزها درازتر می‌شود تا خرداد که درازترین روزها فرا می‌رسد. ایرانیان باستان به کمک ساخت چهارتاقی ها، زاویه قرارگرفتن زمین را نسبت به خورشید محاسبه می‌کردند. بقایایی از این چهارتاقی‌های قدیمی از زمانهای دور برجای مانده که دلیل مستندی است بر این ادعا که تقویم شمسی ایرانیان باستان طبیعی‌ترین و ثابت‌ترین گاه شمار جهان است.
یلدا کلمه‌ای است سریانی، به معنای زایش، وقت و ولادت. بر پایه اساطیر کهن، در شب یلدا "مهر" در کوه البرز در یک غار از فروغ زاییده می‌شود و بواسطه وجود او از روز بعد بر طول مدت روز و روشنایی افزوده می‌شود. پارسیان همواره میترا (مهر) و ناهید (آناهیتا) را به عنوان دو فرشته مقرب درگاه ایزد، مقدس دانسته و احترام می‌گذاردند. در آیین ایرانیان باستان میترا فرشته‌ای است که سمبل پشتیبانی از راستگویان و درستکاران است. همینطور ناظر بر عهدها و پیمانها، معاهدات و قراردادها. آنها بر این اعتقاد بودند که اگر کسی عهدی ببندد و بر آن وفادار نماند، میترا از او انتقام خواهد گرفت. نباید تصور کرد که این دو فرشته، همچون الهه های یونانی هستند، چرا که اگر این چنین بود، ایرانیان که مهارت بسزایی در کار سنگ تراشی و مجسمه‌سازی داشتند چون یونانیان از آنها مجسمه می‌ساختند. میترا و آناهیتا تنها نمادی از راستی، درستی، نیکی و حقیقت بودند و ایرانیان آنها را در فکر و اندیشه خود می‌پروراندند. از کارهایی که به میترا منسوب می‌دارند، غلبه بر گاو خشکسالی (نماد اهریمن) است. گفته شده میترا گاو شرور را از آسمان به زمین کشانده، بر گرده‌اش سوار گشته و دشنه‌ای در کتفش فرو کرده است. از اصابت دشنه به کتف گاو "سه قطره خون" بر زمین چکیده که منشأ روییدن سه گیاه گردیده است.
از اولین قطره گندم، دومین انگور و سومین، گیاه شفابخش "هوم" روئید. بدین ترتیب زمین بارور و حاصلخیز شد. یکی از مواردی که باعث جشن گرفتن در شب یلدا می‌گردد، شکرگزاری بابت این پیروزی و برکت حاصل از آن است. هنگامی که میترا بر گاو خشکسالی (اهریمن) غلبه کرد از یارانش با نان و شراب (برکت و شادی) پذیرایی نمود و به آنها نوید داد که هرگاه اهریمن بر جهان مستولی گردد، باز خواهد گشت و با او به ستیز و مقابله خواهد پرداخت و حتماً بر او پیروز خواهد گشت. سپس به آسمان عروج کرد.
ایرانیان باستان خورشید را نمادی از نیروهای خداوندی می دانستند و محترم می‌شمردند و به رنگهایی که تداعی کننده خورشید به خصوص در طلوع و غروب است، دلبستگی داشتند. از اینروست که میوه‌هایی مثل هندوانه، انار، خرمالو و مرکبات (به صرف رنگشان) از میوه‌های اصلی بوده که در شب یلدا تناول می‌شده است. به نظر می‌رسد میترای اسطوره‌ای ایران زمین تأثیر بسزایی در فرهنگ اروپائیان داشته است.
تولد میترا در روز ۲۰ یا ۲۱ دسامبر است. در برخی از منابع آمده است که پس از مسیحی شدن رومیان، سیصد سال پس از تولد عیسی مسیح، کلیسا جشن تولد مهر را به عنوان زادروز عیسی پذیرفت، زیرا زمان دقیق تولد وی معلوم نبود. وقتی میترائیسم از تمدن ایران باستان به سایر جهان منتقل شد در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی، در پی اشتباه محاسباتی این روز به ۲۵ دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد.
در تصاویر و کنده‌کاری‌های باقی مانده از گذشته‌های دور، میترا بر روی درخت کاج نشسته است. همان کاجی که مسیحیان در شب میلاد مسیح با چراغی نورانی (نماد میترا) آذین می‌بندند. قبلاً ماههای رومی در طول سال، موقعیت ثابتی نداشتند (همچون تقویم قمری) بنابر این اعیاد، مراسم و آیین‌های هر سال زمانش تغییر می‌کرد. گاه زمستان بود و گاه تابستان. منجمین آنها پس از تقلید و کپی برداری از گاه شمار مهری (شمسی) ایرانیان، تقویم خود را اصلاح کردند. اما در این میان فراموش کردند که نام ماهها را - که براساس شمارش بود - عوض کنند.!
نویسنده: لیدا آیلار
منابع :
۱- دیدی نو از آئینی کهن (دکتر فرهنگ‌مهر)
۲- نظام گاه‌شماری در چهارتاقی‌های ایران
۳- فرهنگ عمید
۴- فرهنگ معین
۵- گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان (هاشم رازی)
۶- مقاله دکتر طلعت بصاری
۷- مجله رسانه چاپ کانادا

منبع : فرهنگ و ادب