تپه حسنلو ، نقده

تپه باستانی حسنلو در 12 كیلومتری شمال شرقی نقده قرار گرفته و به مناسبت نام دهكده مجاورش حسنلو نامیده می‌شود. ارتفاع این تپه حدود 20 متر از بستر رودخانه‌ گدار (كه در پای آن جاری است) بالاتر می‌باشد و قطر آن حدود 250 تا 280 متر است. چند تپه باستانی دیگر هم كه ارتفاع آنها از 15 متر تجاوز نمی‌كند در اطراف این تپه كه بزرگتر از آنها است، پراكنده هستند. از سال 1313 شمسی هیئت‌های باستان‌شناسی ایرانی و غیرایرانی در این تپه به كاوش‌های تجاری - علمی دست زده‌اند و آثار با ارزش مختلفی را از زیر خروارها خاك به در آورده‌اند. رابرت دایسون كه از سال 1334 شمسی ریاست هیأت مشترك ایرانی و آمریكایی كاوشگر در تپه حسنلو را به عهده داشت، این تپه را دارای 10 دوره متمایز سكونت دانسته و آنها را از قدیم به جدید، یعنی از دوره دهم تا دوره یكم كه آخرین دوره است، تقسیم‌بندی كرده است. به نظر او تاریخ تقریبی سكونت دوره اول به حدود هزاره ششم قبل از میلاد می‌رسد و در این میان دوره چهارم كه مربوط به 800 تا 1300 سال قبل از میلاد است از ارزش خاصی برخوردار و به دوران تمدن مانایی مربوط است.
از بقایای بناهای دوره چهارم سكونت در حسنلو، چنین برمی‌آید كه همه از سنگ ساخته شده بوده‌اند. بقایای كشف شده از زیر خاك شامل دژ شهر و باروی دفاعی آن با تعدادی تالار و اطاق‌های كوچك است. باروی یاد شده كه دژ را فرا گرفته بود در حدود 3 متر ضخامت، 7 متر ارتفاع و 7 برج مربعی شكلی به ابعاد 10×10 متر بوده است. فاصله‌ هر برج از دیگری در حدود 30 متر و در دروازه سمت غربی دژ قرار داشت. درون دژ حیاطی به وسعت حدوداً 30×20 متر وجود داشته كه آن را مجموعه‌هایی از اطاق‌های بزرگ و كوچك و تالارهای ستون‌دار و ایوان‌های دراز احاطه كرده بود.
در بین بناهای سمت شرقی حیاط مركزی به بقایای چند انبار و اصطبل برخورد می‌شود. در یكی از این انبارها تعداد زیادی خمره كشف شده كه به گمانی به درد ذخیره آب دژ می‌خورده و به گمانی دیگر مخصوص نگهداری شراب بوده است.
«ایدات پرادا» مدعی است كه در میان بقایای گیاهی دژ، مقداری انگور له شده تشخیص داده شده است. در طاق‌های این قسمت تعدادی اسكلت انسان و اسب پیدا شده كه از آن میان اسكلت‌های زن و مردی است كه در آغوش هم خفته بوده‌اند.
در جانب ورودی حیاط، مجموعه‌ای از بناهایی مانند تالار بزرگ یا پرستشگاه و تعدادی اطاق‌های متصل و مربوط به هم قرار داشته است. پرستشگاه كه دارای سقف و ستون های چوبی بوده، 24/30 متر طول و 18/5 متر عرض دارد. ارتفاع این پرستشگاه یك طبقه 7 متر است، در حالی كه تمام بناهای اطراف آن دو طبقه بوده‌اند و بنابراین پشت همه بام‌ها هم سطح بوده است. در این پرستشگاه سكوها و جایگاه‌هایی برای روشن كردن آتش و تقسیم قربانی و انجام مراسم مذهبی دیگر وجود داشته است. اطاق‌هایی نیز به انبار و آشپزخانه و اسلحه خانه اختصاص داشته است. از اسلحه خانه كه معلوم نشده كارگاه اسلحه‌سازی بوده یا محل نگهداری جنگ‌افزارها، تعداد زیادی شمشیر و سرنیزه آهنی كشف شده است. در اطراف غربی حیاط نیز حدود 15 باب اتاق بزرگ و كوچك وجود داشته و جام زرین معروف حسنلو در یكی از اتاق‌های همین قسمت كشف گردیده است.
بناهای شمالی حیاط مركزی گویا جایگاه مخصوص زنان و كنیزان بوده است؛ چه، در همین قسمت تعداد زیادی جعبه‌های مخصوص نگهداری وسایل آرایش همچون سرمه‌دان و وسمه‌دان استخوانی یافت شده است. در یكی از اطاق‌های همین قسمت استخوان‌های نیمه سوخته 11 اسكلت درهم و برهم مرد و زن و كودك كشف شده است. در آن میان اسكلتی وجود دارد كه احتمال داده‌اند مادری بوده است كه دست به سوی كودكش دراز كرده كه او را در آغوش بكشد. اینان گویا گرفتار حریق شده و امكان فرار و نجات نیافته‌اند. در یك اطاق دیگر اسكلت‌های زن و مردی یافت شده كه از قرار معلوم به هنگام وقوع آتش‌سوزی در خواب بوده‌اند. در اطاق‌های دیگر همین قسمت و نیز در حیاط مركزی به اسكلت‌های دیگر انسان و اسب و گاو برخورد شده است.
همه‌ قراین حاكی از شبیخون دهشتناك و آتش‌سوزی است كه به احتمال زیاد به دست دشمنان مهاجم‌، یا به دست سربازان اورارتویی و یا جنگجویان آشوری ایجاد شده و به عمر 5 قرنی دوره چهارم اسكان حسنلو نقطه سیاه پایان گذاشته است.
در جریان كاوش تپه حسنلو كه تا آستانه انقلاب، در سال‌های مختلف، به دست هیئت‌های ایرانی و خارجی صورت گرفت، اشیای سنگی، سفالی، شیشه‌ای و فلزی گوناگون كه دارای ارزش تاریخی و هنری بسیار هستند، كشف شد كه در موزه‌های ایران باستان،‌ آذربایجان و آمریكا نگهداری می‌شوند. این اشیاء نمایانگر جلوه‌هایی از هنر و صنعت و به طور كلی فرهنگ و تمدن ساكنان آذربایجان و سرزمین‌های مجاور آن در ادوار مختلف تاریخی و پیش از تاریخ هستند؛ از آن جمله هزاره اول پیش از میلاد و به ویژه فرهنگ و تمدن مانا.
یكی از اشیاء پیدا شده از این تپه، جام طلای مزین به نقوش برجسته‌ای است كه شهرت جهانی دارد. این جام در حوالی غروب روز 23 مرداد 1337 و از لایه‌چهارم سكونت حسنلو كه به عصر مانایی تعلق دارد كشف شد. بلندی این جام 21 سانتی‌متر محیط دهانه‌اش 6 سانتی‌متر و وزن آن 590 گرم و جنس آن از طلای ناب است.
رابرت دایسون آمریكایی سرپرست هیئت كاوشگر ایرانی و آمریكایی چگونگی كشف جام زرین را برای گزارشگر مجله لایف و خانم پرادا شرح داد. از اظهارات او چنین برمی‌آید كه سه ماه بعد از خاك برداری در تپه و هویدا شدن قسمت عمده‌ كاخ درون دژ، غروب یك روز پنج‌شنبه یكی از كارگران حفاری به استخوان‌های دست مردی با اسلحه برخورد می‌كند و موضوع به سرپرست هیئت گزارش می‌شود. دایسون با دو نفر از همكاران خویش شروع به پاك كردن گل و لای اطراف استخوان‌ها می‌كنند و ناگهان خطی از طلا ظاهر می‌گردد. كاوشگران ابتدا گمان می‌بردند كه یك النگو پیدا كرده‌اند و با هیجان‌زدگی به كار خود ادامه می‌دهند تا اینكه تیغه باریك طلا بزرگتر و پهن‌تر می‌شود تا جای منقش نمایان می گردد. جام به آهستگی از میان استخوان‌های دستی كه نزدیك به 3 هزار سال آن را نگاه داشته بود بیرون كشیده می‌شود.
به نظر می‌رسد كه با ادامه‌ كاوش‌های باستان‌شناسی اشیاء و ابزار دیگری نیز در لایه‌های دیگر كشف و به اهمیت تاریخی این تپه بیش از پیش افزوده شود.