هنر منبت کاری در آذربایجان غربی

● معرفی و موقعیت شهرستان ارومیه
«شهرستان ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی یکی از شهرهای قدیمی وخوش آب وهوای ایران است.این شهر با جمعیت «۷۲۵۰۰۸»۱ وبا مساحت ۵۸۹۹ کیلومتر مربع در شمال غرب کشور در مرز ایران و ترکیه واقع شده است.خود شهر حدود ۷/۴۲کیلومتر مربع وسعت دارد که در جلگه ای به طول هفتاد کیلومتر و به عرض سی کیلومتر در غرب دریاچه ی ارومیه به فاصله ی بیست کیلومتری گسترده شده است.ارومیه از اعصار بسیار قدیم یکی از مراکز آباد و پرجمعیت کشورمان بوده و فعالترین منطقه کشاورزی آذربایجان غربی محسوب می شود،با آنکه براثر حوادث تاریخی بارها ویران شده ولی خیلی زود به حال اولیه برگشته و عظمت و امنیت خود را بازیافته است .»۲
«این شهر دارای آب و هوایی معتدل بوده و حد فاصل بین منطقه ی سردسیر دامنه های سبلان و سهند و منطقه ی گرمسیر دشت مغان می باشد.آب وهوای این منطقه به علت مجاورت دریاچه کمی مرطوب و میزان بارندگی آن در طول سال حدود ۳۰۰ الی ۴۰۰ میلی متر می باشد.»۳
● تاریخچه استفاده از چوب و هنرمنبت کاری با نگاهی به پیشینه ی تاریخی این هنر در شهر ارومیه.
شاید کسی به درستی نداند که هنر منبت چوب از چه زمانی شروع شده و برای رسیدن به تکامل چه مسیرهایی را طی کرده است اما روشن است که سابقه و تاریخ منبت کاری در ایران جدا از تاریخ مصرف چوب نمی باشد و پژوهشگری که می خواهد به ریشه و سابقه ی صنایع چوبی دسترسی داشته باشد به طبع مجبور است روند استفاده و کاربرد چوب را مورد مطالعه قرار دهد ولی لازم به ذکر است که تاریخ مصرف چوب نیز در ایران چندان گویا نبوده و اسناد و مدارک که دال براین امر باشد چندان در دسترس نیست.
«اما آنچه از خلال نوشته های جسته گریخته ی محققان ، مورخان و باستان شناسان می توان استنباط کرد ،حاکی از آن است که در ایران عصر حجر استفاده از چوب معمول بوده و بنا به نوشته ی« گیرشمن » مردم بومی ایران که قرن ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایران می زیستند،در حدود ۴۲۰۰سال قبل از میلاد مسیح برای ساخت خانه های محیط اطراف خود از چوب استفاده می کرده اند و نقش یک لوح ی متعلق به ۳۰۰۰سال قبل از میلاد در شوش به دست آمده نشان می دهد استفاده از چوب برای ساخت وسایلی نظیر نردبان در این دوره رواج داشته است.
همچنین قطعه چوبی که در یکی از مقبره های متعلق به ۵۰۰۰سال قبل در اطراف شهرستان فسا به دست آمده و نوع آن توسط آزمایشگاه چوب شناسی دانشکده جنگلداری گلخونک(با استناد به تحقیقات انجام شده توسط دکتر رضا حجاری این نوع درخت که جزو گیاهان همیشه سبز است ،هنوز هم در مناطق مختلف استان فارس می روید)تشخیص داده نشان می دهد که در آن زمان ایرانیان از چوب برای ساخت ابزار مختلف استفاده می کرده اند.
در اکتشافات باستان شناسی تپه چراغعلی نیز ماکت گاو آهنی بادیرک بلند به دست آمده که نشان دهنده استفاده از چوب در ساخت گاو آهن و سایر وسایل کشاورزی می باشد .افزون براین،مطالعه و نوشته های مورخینی مانند «هرودوت» «گزنون»و«کنت کورث» با وجودی که پیرامون دوره ی مادها اطلاعات زیادی به دست نمی دهد،ولی در مورد دوره های هخامنشیان کاملا؛ گویاست.چنانکه« گرنفون» در مورد سلاح جنگی ایرانیان به نیزه هایی که از چوب درخت سنجد ساخته شده بود اشاره کرد و متذکر شده است:ایرانیان برای فتح«سارد» از ارابه های چند محوری بزرگی که وسط آن برجی برای استقرار تیراندازان وجود داشته استفاده کرده اند. درهمین دوره،به غیر از ابزار جنگی ،برای امور کشاورزی ،کشتی سازی و خانه سازی نیز از چوب استفاده می شد .نقش یک گاواهن که مربوط به ۴۰۰سال قبل از میلاد مسیح(اواخر دوره هخامنشیان) می باشد به خوبی نحوه ی استفاده از چوب در کشاورزی را نشان می دهد.
پاره ای از محققان نیز اظهار کرده اند که :بعضی ازپوشش تخت جمشید چوبی بوده و براثر آتش سوزی از بین رفته است و گروهی دیگر صریحا؛ اظهار نظر کرده اند که برای سقف بندی کاخ های شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است «گزنون» ضمن اشاره به کشتی سازی ایرانیان ، به پل های چوبی ساخته شده برروی دریای سیاه نی اشاره کرده و حتی کشتی سازی ایرانیان،به پل های چوبی ساخته شده برروی دریای سیاه نیز اشاره کرده و حتی مدعی شده است در ایران باستان ساختن و استفاده از نوعی اسکی چوبی هم متداول بوده است.
از دوره ی سلوکی ها مدرک قابل توجهی در دست نیست اما در دوره ی اشکانیان جز در مواردی مانند تیر و کمان سازی،سایر صنایع آنان و از جمله صنایع چوبی از دوره ی هخامنشی عقب تر بوده است. با این وجود و علی رغم آن که معماری این دوره به پای معماری دوره های قبل تر نمی رسیده ،استفاده از چوب در ساختمان ها کاملا؛ رواج داشته و نکته ی قابل توجهی که در معماری ساسانیان دیده می شود استفاده از کلاف های چوبی در میان دیوارهاست که ظاهرا؛ به منظور استحکام بخشیدن به دیوارها انجام می شد و اقتباسی از نحوه معماری رومیان و به روایتی دیگر معماری یونانیان بوده است.
اقدام مهم دیگری که در دوره ی ساسانیان انجام می شده استفاده از چوب برای قالب سازی سقف و گنبد های ابنیه است که به وقت خود انقلابی در معماری محسوب می شده و امروزه نمونه ی ان را می توان در ساختمان بقعه ی بی بی شهر بانو که تقلیدی از معماری ساسانیان است ملاحظه نمود.اسلوب صنعتی ساسانیان ، بعد از ظهور اسلام ،بدون هیچ تغییری به خدمت ساخت و پرداخت در و پنجره ی ابنیه مذهبی و مساجد و معابد ومسلمانان درآمد و هنرمندان ایرانی ،دراین دوره شاهکارهایی از خود برجای گذاشتند. برای نمونه درها و منبر مسجدی که ابومسلم خراسانی در نیشابور ایجاد کرد و بعدها به وسیله ی عمروبن لیث صفاری تکمیل گردید قابل اشاره است این شیوه که تا ظهور سلجوقیان (۱۰۵۹ میلادی) درگوشه و کنار کشور ادامه داشت .تقریبا؛شکل عوض کرد و گواین که متاسفانه نمونه چندانی از هنر ـ صنعت چوب این دوره در دست نیست. ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر که ساخت قرن دوازدهم میلادی یعنی حدود اواخر دوره ی سلجوقیان است و هم اینک در موزه ی «متروپولتین» نگهداری می شود ، می توان گفت در این دوره تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرورفته (چیزی شبیه به منبت کاری فعلی) رواج داشته .کمااینکه برروی یکی از قطعات یاد شده کتیبه یی چند سطری به خط کوفی و طرح هایی گیاهی حکاکی شده و برروی قطعه دیگری که قسمتی از چهار چوب منبر است ،طرح های درشت نخل ،نام وقف کننده و تاریخ سال ۴۵۶ هجری قمری کنده کاری شده است.
ادامه ی صنعت منبت کاری به دوره چنگیز و تیمور نیز کشیده و چون از این دوره ها آثار نسبتا“ بیشتری در دست است، به راحتی می توان شاهد ترکیب نقوش ایرانی با طرح های چینی بود. از صنایع چوب این دوره ، منبر مسجد نائین که تاریخ ۷۱۱ هجری قمری را دارد و بااشکال هندسی و برگ های مدور تزئین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبد العظیم در شهر ری قابل اشاره است .در نیمه ی دوم قرن چهاردهم میلادی میلادی(قرن هشتم هجری قمری)صنعت چوب ایران ،بخصوص در ترکستان غربی به درجات بالایی از لحاظ فنی و هنری رسید ویک رحل چوبی که هم اینک در موزه ی«متروپولتین» موجود است نمونه ی بسیار خوبی از منبت کاری این دوره ه حساب می آید و برروی آن علاوه بر نام دوازده امام،نام سازنده ی آن حسن بن سلیمان اصفهانی و تاریخ ذیحجه ی سال ۷۶۱ هجری قمری حک شده است.درعصر تیموریان ، شیوه ی صنعتگری دوره ی مغول ها ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره یک جفت در متعلق به نیمه ی دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن نهم هجری قمری)قابل اشاره است که در موزه ی «متروپولتین» نگاه داری می شود.رویه ی این دولنگه در ، به قطعات مربع تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزئینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگه های ظریفی که معمولا“ تذهیب کاران دروه تیموری از آن ها استفاده می کردند .نمونه مشابه این دوره تابوتی است در مدرسه ی طراحی« رپرویدانس» که به احتمال قوی در رمضان ۸۷۷ هجری قمری «فوریه ۱۴۷۳» در مازندان ساخته شده و دارای تزئینات یاد شده است(حسن بیگی ـ ۱۳۶۵)
«کهن ترین درب چوبی منبت کاری شده اکنون در موزه ی (اکبر آباد)هندوستان حفظ می شود این درب متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنه است.در موزه های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرن های چهارم و پنجم هجری موجود است کنده کاری این دربها به صورت شاخ و برگ و کتیبه های مختلف با آیه های قران مجید است مطالعه ی دقیق این درب های چوبی نشان می دهد که هنر منبت کاری و هنر گچ بری از نظر موضوع تزئینات زیاد اختلاف نداشته اند در حقیقت همان تحولی که از دوره ی ساسانیان تا دوره اسلامی در گچ بری ها دیده می شود در کنده کاری چوب نیز به چشم می خورد .آثاری از چوب های منبت کاری شده در دوره های پیش از اسلام در دست نیست و آثاری که از منبت کاری دوره ی اسلامی باقی مانده متعلق به بناهای مذهبی است.
در دوره ی زند و قاجار هنر ظریف منبت کاری از رونق افتاد . ساختن درب های منبت یا قطعات بزرگ جای خود را با اشیاء ،کوچکتری مانند رحل و قاب آیینه داد.درعصر حاضر هنر منبت کاری همچنان رواج دارد و در گوشه وکنار ایران هنرمندان بسیاری بدان مشغولند اما متسافانه رفته رفته استفاده از نقوش اصیل که شامل طرح های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است رو به فراموشی می رود و طرح های خارجی جای آنها را می گیرد.اگر این شیوه به همین شکل ادامه یابد،هنر منبت کاری ایران در مقایسه با منبت کاری کشورهای هند پاکستان و تایلند عقب خواهد ماند(ستاری محمد ـ ۱۳۶۸) بیشتر هنرهایی که با چوب ساخته می شوند به دورترین دوره ی تاریخ کشورمان می رسد،ولی چون چوب با سپری کردن زمان پوسیده و از بین می رود،نمونه های قابل ارائه ای که گویای پیشینه و سابقه ی این هنر باشد به دست مانرسیده است.هنر منبت یا هرچوب منبت کاری شده دارای فرهنگ و ذوق سرشار ملتی را بیان می کند که هرگز زور ،زورگویان هیچ یک از اقوام نتوانسته آن را به نابودی سوق دهد و به عبارتی هرکدام از هنرها و صنایع دستی حکایت از استقامت در مقابل ناملایمات و گواه سرزندگی و غرور راستین آن ها در برابر تهاجمات ضد فرهنگی بیگانگان است.علاوه برهنر زیبا و ظریف منبت کاری،ریزه کاری چوب از جمله صنایع دستی پررونق شهرهای ارومیه و سسندج بوده و اساس آن روکش کردن قطعات چوبی آماده شده براساس طرح مورد نظر است.محصولات ریزه کاری چوب بسیار متنوع بوده و شامل انواع سینی ،شکلات خوری ،قاشق ،زیر سیگاری ،ظروف میوه و … می شود. پس می توان می گفت:منبت کاری یا کنده کاری ،هنری است شامل برجسته کاری و مشبک کردن چوب براساس نقشه ای دقیق و حساب شده .این دست ساخته ها که از لحاظ حسن تناسب و هماهنگی شکل و رنگ و تزئین ،ستودنی است نمودار گرایش ساکنان این مرز وبوم به زیبایی و خلاقیت با در نظر گرفتن ضروریات و لوازم زندگی است.
«صنعت و هنر ریزه کاری چوب در آذربایجان رونق و رواج شایسته ای (داشته)ودارد و اگر چه تولیدات فعلی به دلیل برخورداری صنعتگران از بازار مناسب فاقد ویژگی های لازم می باشد و اکثر تولید کنندگان شهری به جای خلق آثار ارزشمند هنری ترجیح می دهند محصولاتی مشتری پسند ارائه دهند،با این وجود هنوز در محلات پراکنده شهر ونیز در قسمتی از مناطق روستایی تولید کنندگان (وهنرمندانی)یافت می شوند که صبر و هنرشان را پشتوانه ی ساخت فرآورده های ظریف هنری و مصرفی کرده اند»(حسن بیگی -۱۳۶۵)
اطلاعات تاریخی و باستان شناسی اشاره دارد که روزگاری(حدود هزاره اول ق .م)این منطقه(آذربایجان غربی)پر از جنگل و درخت بود.بااستناد به حکله سارگون دوم در ۸۰۰ق.م برعلیه دولت اورارتو که به منطقه اشنویه اشاره دارد می توان دریافت که استفاده از چوب می توانست به عنوان ماده اولیه نه تنها در ساخت بنا ها و ابزار آلات مورد استفاده در زندگی روزمره بلکه در ارائه هنرهای چوبی نقش اساسی را داشته باشد.من باب مثال در خنجر یافته شده از تپه حسنلو آثاری از چوب های مثلثی شکل که در شبکه های تزئینی دسته خنجرفوق به کار گرفته شده،یاد کرد.دراین میان اگرچه آثار هنری قابل ملاحظه ای به عنوان هنر منبت در دست نیست اما یکی از کارهای قابل توجه ،درب چوبی منبت کاری شده ی کلیسای طاطا وس یا قره کلیسا واقع در روستایی به همین نام در شهرستان چالدران ،از توابع استان آذربایجان غربی است که مربوط به در ساختمان اصلی و قدیمی کلیساست.به گفته ی کارشناسان ،این در چوبی مربوط به دوره ی قاجاریه و زمان سلطنت عباس میرزا است که نزدیک به ۱۳۰سال از عمر آن سپری می شود.
گفتنی است در سال های قبل حدود ۳۵ سال پیش, ارامنه تبریز برای حفاظت بیشتر آن را به موزه ی ارامنه در تبریز انتقال دادند.۱
با توجه به شواهد و مطالعات میدانی در این پژوهش و با استناد به گفته ی شفاهی هنرمندان و استاد کاران ۲و همچنین نظر کارشناسان می توان گفت :که در منطقه ی آذربایجان غربی خصوصا“ ارومیه هنر منبت کاری از سالیان دور«نزدیک به یک و نیم قرن پیش » در این خطه از سرزمین ایران نیز رواج داشته ،که اکنون به مرحله ی تکامل خود رسیده است.با ذکر این نکته مهم که در ابتدای کار ،صاحبان حرف با نازک کاری« ریزه کاری» برروی چوب که از دیر باز معمول بوده،درمیان هنرمندان و هنر دوستان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند.
● چوب آذربایجان:
معمولا“هنرمندان منبت کاردر این منطقه برای خلق یک اثر چوبی اغلب از چوب گردو استفاده می کنند.
عمده ترین ماده اصلی در منبت کاری ،چوب و چوب گردو مناسبت ترین چوب برای منبت کاری است.
▪ از خواص چوب گردو می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-دارای تنوع رنگ است.
-مقاوم است.(خوش مغار می باشد).
-دارای بافت ریز و محکمی است.
-دارای الیاف منظم و نامنظم ونقوش زیباست.
-خاصیت هم کشیدگی متوسطی دارد.
-از خانواده پهن برگان می باشد.
-به خوبی رنگ و لاک می پذیرد.
-خوش رنگ و خوش جنس است.
در منبت کاری از سایر چوب ها نیز استفاده می شود.مثل چوب راش که البته کیفیت رنگ آن به پای گردو نمی رسد و بیشتر برای کارهای درشت مثل تاج مبل به کار می رود. چوب گلابی نیز به علت عدم تنوع رنگ و نداشتن قطعه های بزرگ کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.
● طرز تهیه و خشک کردن چوب:
بیشتر منبت کاران ارومیه چوب مورد نیاز خود را در پاییز و زمستان یعنی زمان برش درختان از سنندج خریداری می کنند.چون که چوبهای منطقه ی سنندج خوش رنگ و خوش جنس هستند.لذا برای ساخت اشیاء چوبی به مراتب مناسب تر از چوب های دیگر می باشند.بعد از تهیه چوب که به صورت الوار می باشد آن را ورقه ورقه کرده وسپس خشک می کنند معمولا“ خشک کردن چوب به دوصورت انجام می گیرد:
۱) به صورت مصنوعی که به وسیله ی دستگاه بخار خشک می شود.
۲) به صورت طبیعی،که در این روش چوب ها را در محلی قرار می دهند که هوا جریان داشته باشدآفتاب مستقیم نباشد(در سایه باشد)و بین چوبها باید فاصله ای ایجاد کنند تا جریان هوا در حرکت باشد،معمولا“ برای این کار از چوب دستک استفاده می کنند.
عموما“ مدت زمان خشک شدن چوبها بستگی به ضخامت آن دارد.حداکثر خشکی چوب ۲۰% می باشد ،بین ۲۰تا۳۰درصد چوب احتمال ترک بیشتری دارد. استادکاران مراحل خشک شدن را به صورت تجربی تشخیص داده و با دست زدن به چوب و صدای آن خشکی چوب را می فهمند.
● وسایل وابزار منبت کاری:
▪ مغار :وسیله ای است برای تراشیدن چوب ،واندازه های مختلفی دارد که این اندازه ها براساس پهنای مغار تعیین می شود.درموقع کنده کاری باید انحنای شیب دار مغار به سمت کار باشد.
▪ انواع مغارکبریتی:
۱) «مغار کبریتی:نازک ترین مغار است .نوک آن یک میلی متر پهنادارد وبرای کندن سطوح صاف بکار می رود.
۲) مغار تخت یا صاف:از این مغار برای شیب دادن و کندن سطوح صاف استفاده می شود.
۳) مغار نیم باز:تیغه این مغار کمی انحنا دارد.داخلش نسبت به مغار تخت کمی گود است.دارای دهانه ای باز می باشد و برای ایجاد قوس و سطوح شیب دار بکار می رود که با مغار صاف امکان پذیر نیست.
۴) مغار گلویی یا کیلویی:برای ایجاد انحناهای عمیق استفاده می شود.این مغار نیم باز گودی بیشتری از مغار باز دارد و شیب آن تندتر است.
۵) مغار شفره:مقطع این مغار به شکل « v » است و برای ایجاد خط بین دو سطح که نسبت به هم زاویه دارند یا عمود هستند بکار می رد وهم چنین طرح را از زمینه جدا میکند« محمد ستاری -۱۳۶۸»
▪ چکش:
«از چکش برای ضربه زدن به مغار استفاده می شود.جنس چکش در گذشته از چوب و اکنون از چوب ویا پلاستیک فشرده می باشد.البته بعضی از منبت کاران چکش چوبی را خود ساخته و به طرفین سرآن لاستیک نازک می چسبانندوبه چهار دلیل منبت کاران از چکش چوبی یا لاستیکی استفاده می کنند.
۱) به خاطر اینکه هنگام ضربه زدن به مغار باعث می شود ضربات کمتر صدا داشته باشد .
۲) دسته مغار خراب نشود و آسیب نبیند.
۳) وزن آن سبکتر از چکش فلزی است و باعث می شود تا منبت کاران کمتر خسته شوند.
۴) چون سرچکش چوبی بزرگتر است راحتر می توان کار کرد.
به چکش چوبی تخماق نیز گفته می شود که لغتی ترکی می باشد.«(حمید طوجی -۱۳۸۰)
▪ سوهان:شکلهای مختلفی دارد و برای ساییدن چوب و سایر موادمورد استفاده قرار می گیرد.
۱) سوهان دوسرصاف:این ابزار برای ساییدن چوب بکار می رود.
۲) سوهان دوسر کچ:جاهای گود را با این سوهان صاف می کنند.
۳) سوهان سه پهلو سه گوش:برای صاف کردن و تراش دادن قسمت های مورد نیاز به کار می رود.
۴) سوهان نیم گرد.
۵) سوهان دوکاردی
۶) سوهان دم موشی:از این سوهان برای کارهای خیلی ظریف استفاده می شود و این سوهان نازک وکوچک است.
۷) سوهان گرد:داخل جاهای گود و سوراخ را با این سوهان صاف می کنند.
▪ چوب ساب:
تکه هایی از کار که پستی و بلندی و یا احیانا“ قوسی دارد و با ابزارهای دیگر نمی توان آنرا صاف کرد،از وسیله ای به نام چوب ساب استفاده می شود .چوب ساب دارای آج های تک تک می باشد و هم چنین شکل های مختلفی دارد.نوعی دیگر از چوب ساب وجود دارد که تمام بدنه آن دارای آج می باشد و بدون دسته است..این نوع چوب ساب به شکل دم موشی ،قاشقی و تخت می باشد که به چوب ساب طریق معروف است.لازم به ذکر است که این نوع چوب ساب کاربرد خوبی داشته و تولید داخل می باشد.۱
▪ سنگ نفت:از سنگ نفت برای تیز کردن نوک مغار استفاده می شود .مغار همیشه باید نوک تیز و صاف باشد تا عمل دلخواه هنرمند را انجام دهد.هردو طرف سنگ نفت مورد استفاده قرار می گیرد زیرا یک طرف آن ریز تر از طرف دیگر است.تیغه با نوک مغار را اول با قسمت زبر و بعد با قسمت نرم ان تیز و صاف می کنند.این سنگ را در نفت می گذارند تاهمیشه نرم بماند و تیغه مغار را خراش ندهد.اگر سنگ در نفت نگهداری نشود باعث همگون شدن و ساییده شدن سریع آن می شود.
▪ گیره:در منبت کاری کار و قطعه مورد نظر به گیره که در گوشه ایی از میز کار می باشد بسته می شود و وجود گیره از ابزارهای لازم و ضروری منبت کاری است زیرا برای خلق هنر و خلاقیت ،دستان هنرمند باید آراد باشد تا بتواند هنر خود را بیافریند.۲
● روش انتقال طرح برروی چوب:
▪ انتقال طرح برروی چوب را به چندین روش می توان انجام داد که به شرح زیر می باشند.
۱) انتقال طرح به وسیله کاربن:دراین روش ابتدا کاربنرا روی چوب مورد نظر قرار داده سپس طرح را روی کاربن قرار می دهیم و با مداد و آرام روی خطوط طرح می کشیم سپس طرح و کاربن را برداشته و طرح روی چوب منتقل شده .این روش کاربرد زیادی در منبت کاری دارد.
۲) انتقال طرح به صورت مستقیم :در این روش شخص منبت کار باید به طراحی کاملا“ مسلط باشد و طرح را مستقیما“ روی چوب بکشد.شخص منبت کار باید طرح را کاملا“ قرینه روی چوب بکشد این روش راحت ترین روش است به شرط اینکه شخص منبت کار به طراحی وارد باشد.
۳) انتقال طرح به روش فتوکپی:در این روش از طرح فتوکپی تهیه نموده و آن را روی چوب مورد نظر می چسبانند سپس از روی طرح چسبیده شروع به کنده کاری می کنند این روش کمتر وقت می گیرد ولی نهایتا“ کار تمیزی در نمی آید.
۴) انتقال طرح به روش سوزنی کردن:در این روش طرح را روی کاغذ کشیده سپس روی خطوط طرح را با سوزن ته گرد نقطه چین می کنند.سپس مقداری دوده داخل یک جوراب نازک ریخته و طرح را روی چوب قرار می دهندوچوب را روی نقطه چین ها زده و بدین ترتیب خطوطی از طرح به صورت نقطه چین روی چوب کشیده می شود این روش بسیار وقت گیر است و امروزه کسی از آن استفاده نمی کند .علاوه برآن با کشیده شدن دست روی خطوط پاک می شود.
۵) انتقال طرح به روش روغنی کردن کاغذ:در این روش طرح را روی کاغذ خیاطی کشیده سپس آنرا آغشته به نفت یا روغن می کنند سپس طرح را روی چوب قرار داده با مداد روی خطوط می کشند و به این ترتیب طرح روی چوب منتقل می گردد.این روش بیشترین مورد استفاده را دارد.»(حمید طوجی-۱۳۸۰)
● مراحل کارمنبت کاری:
۱) استاد کار ابتدا طرح منبت را انتخاب می کند.
۲) سپس طرح برروی چوب انتقال داده می شود.
۳) قطعه ی کار را به گیره می بندند.
۴) پس از گذشت مدتی با استفاده از مغار(شفره)طرح را از زمینه جدا می کنند.
۵) سپس استاد کار زمینه را با مغار تخت ،صاف و یکنواخت می کند.این کار را با دستگاه فرز دستی می توان انجام داد.
۶) پس از اجرای مراحل بالا طرح را با مغارهای مختلف و موردنیاز فرم داده و تزئین می کنند «در منبت کاری معمولا“با دست چپ مغار و با دست راست چکش را گرفته و استفاده می کنند.نحوه ی نگه داشتن مغار وزاویه ی قرار دادن آن روی چوب میزان برداشت بار از روی چوب را تعیین می کند.اگر زاویه قرار تیغ مغار روی چوب .با سطح چوب زیاد باشد میزان باربرداری بیشتر می شود واگر این زاویه کمتر شود میزان باربرداری کمتر می شود.دقت شود زمانی که مغار به صورت عمودی نگه داشته شده است برای خط انداختن روی آن ضربه زده می شود هنگام خارج کردن مغار از داخل چوب هرگز نباید انرا به جلو و عقب کشید.بلکه باید مغار را به چپ و راست تکان داده و ازچوب خارج کرد پس از تمام شدن کار می توان سطوح کار را با سمباده پرداخت نمود که این کار را معمولا“ رنگ کاران هنگام رنگ آمیزی انجام می دهند هرگز نباید با کف دست به مغار ضربه زد بلکه این کار را باید با چکش انجام داد.زیرا باعث آسیب رسیدن به عصب های دست می گرددو همچنین پس از مدتی کار کردن مچ دست درد می گیرد.
قبل از منبت کاری انتخاب چوب خیلی مهم می باشد.چوبی بدون گره ،محکم ، بافت ریز و راست تار از عوامل مهم انتخاب چوب می باشد.البته برروی موادی غیر از چوب نیز کنده کاری می کنند مانند عاج ، استخوان و صدف که آنها را درون چوب جاسازی می کنند.
● نحوه منبت کاری:
قطعه ی کار را به گیره می بندیم.ابتدا با مغار شفره،خطوط محیطی را مشخص می سازیم و از زمینه جدا می کنیم،سپس با مغار راست ،زمینه کار رابه نحوه پایین می بریم که سطوح گود شده در سراسر زمینه یکسان باشند.بعد با مغارهای مختلف و با توجه به تناسب طرح از نظر انحنا ،خطوط راست و منحنی ،گودی و برجستگی ،عمل منبت کاری را ادامه می دهیم.
در منبت کاری ،با یک دست مغار و با دست دیگر چکش را نگاه می داریم و برحسب مقدار چوبی که باید برداشته شود،زوایای مختلفی به نوک مغار می دهیم.برای باربرداری و کندن زمینه از ضربات چکش به دسته ی مغار استفاده می کنیم و هنگام منبت کردن طرح اصلی با هردو دست مغار را می گیریم.
هرگاه جهت حرکت مغار از راست به چپ باشد دسته ی مغار در دست راست قرار می گیرد در این حالت منبت کار را «راست دست» می گویند.حال اگر منبت کار بخواهد مغار را از چپ به راست حرکت دهد،باید کار را از گیره جدا و جهت آن را عوض کند با اینکه خود وی به سمت دیگر گیره برود.اگر منبت کار « چپ دست » باشد عکس این مراحل صورت می گیرد.هنرمندان روغن آغشته می کنیم تا مغار به نرمی کار کند و یکدست براده بردارد پس از پایان کار منبت کاری،سطح کار با سنباده های بسیار نرم ،صاف و صیقلی می شود.در مرحله بعدی بدان روغن یا پلی استر می زنیم تا چوب براثر مرور زمان ترک نخورد ودرمقابل رطوبت مقاوم باشد »(ستاری -محمد-۱۳۶۸)
مناسبت ترین روغن ،روغن بزرک می باشد که در پایان کار زده می شود تا آن حد که اشباع شود ،این کار هم از عوامل جوی محافظت کرده و هم از پوسیدگی جلوگیری می کند.از روغن بادام تلخ و پارافین برای اینکار استفاده می شود.
● انواع منبت از نظر فرم ظاهری:
▪ رولیف:نقش برجسته ای که سطح زمینه ی کار بیرون نیامده است و با حاشیه ی کنار کادر همسطح می باشد.
▪ با رولیف:نقش برجسته ی که از سطح زمینه ی کار بالاتر آمده است.
▪ اورولیف:مرحله کاملتری از بارولیف است.برجستگیها،بسیار زیاد می شود و از رویه ی کار کاملا“ بیرون می زند.
اگر تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد به آن «پیکره می گویند» (ستاری ،محمد -۱۳۶۸)
ـ از خصوصیات یک منبت خوب میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
الف)صاف وصیقلی باشد.
ب)اصیل و دارای معنی و مفهوم باشد(دارای بار فرهنگی باشد)
پ)متناسب با را حجم باشد.
یکی از نکات مهمی که می توان به آن اشاره کرد در این است که هنر منبت د رآذربایجان غربی دوران تکاملی خود با خلق آثار هنرمندان تنها برکنده کاری برروی چوب خلاصه نمی شود،بلکه با گذشت زمان و تجربه و رشد هنری و خلاقیت صاحبان این هنر و فن،معرفی منبت و قلمزنی بر روی چوب نیز به آن افزوده شده است که خلق و گیرایی این هنر را دوچندان می کند.
● قلمزنی روی چوب:
قلمزنی روی چوب حرفه ای است شبیه به منبت کاری ولی با ظرافت و دقت بسیار بیشتر کارهای قلمزنی شده معمولا“ کارهای خیلی کوچک می باشند که بیشتر وسایل و اشیاء زینتی می باشند.مانند پیپ،عصا،چوب سیگار،جعبه کوچک جواهرات و قطعات کوچک چوب که این نوع کارها معمولا“ روی چوب های باارزش و محکم مانند :گردو و آبنوس و… انجام می شود وسایل و ابزار قلمزنی بسیار ابتدایی و ساده می باشند.در قلمزنی بیشتر مهارت و ذوق و هنر استاد قلمزن مطرح است.ابزارهای قلمزنی معمولا“ مته های مورد استفاده در سوراخ کاری می باشد که با سنگ برقی نیز شده .دسته کوچک چوبی ساخته و ساق مته را درون آن چوب کرده،تا هنگام کار کردن بتوان راحت تر کار کرد.
در قلمزنی از انواع طرح های چهره،گل و مرغ،پیکر انسان،حیوانات و پرندگان و .. استفاده می شودو قلمزنی نسبت به منبت کاری ،کاری هنری تر به شمار می آید.توضیح اینکه این کار به علت استفاده از ابزار کم،بی سرو صدا بودن در هنگام کاروهنچنین نیاز به فضای کم و تمیز بودن این کار ،کاری است که می توان ان را در منزل هم انجام داد.
● معرق منبت:
منبت روی چوب معرق را معرق منبت گویند.نحوه ی کار به این صورت است که ابتدا چوب را که ضخامت۱سانتی متر و یا بیشتر(بستگی به نوع طرح دارد)آماده کرده و طرح معرق را روی چوب پیاده کرده وآنها را برش می دهند. سپس چند تا از این چوب های معرق شده را روی صفحه ی چوبی یا نئوپانی با چسب چوب چسبانده وپس از خشک شدن روی چوب ها عمل منبت کاری را انجام می دهند.سپس چوب های منبت شده را از صفحه جدا کرده و روی زمینه معرق در جای خود می چسبانند و در نهایت تصویری معرق منبت شده به دست می آید.البته این عمل را در معرق زمینه رنگ نیز انجام می دهند.به این صورت که طرح معرق را کاملا“انجام می دهند سپس زمینه را مشکی کرده و بعد سطح آنرا صاف کرده و خش گیری می کنند بعد از آن بعضی از جاها که نیاز به برجسته بودن دارد را روی چوب دیگر پیاده کرده(همان طرح قبلی)سپس آنرا برش داده و روی صفحه ای چسبانده ومنبت کرده و آن را از صفحه جدا و روی تابلوجاسازی می کنند و می چسبانند(مثلا“ طرح سیمرغی که در آشیانه قرار گرفته و در آشیانه تخم پرنده وجود دارد برای برجسته کردن تخم پرنده به همان اندازه ی تخم پرنده،دوباره چوب برش داده و منبت کرده و روی همان تخم دوباره می چسبانیم)سپس بعد از خشک شده پلی استر رویه را می ریزند.چون ضخامت زیاد می شود عمل پلی استر ریزی باید در چند مرحله انجام پذیرد.(حمید طوجی-۱۳۸۰)
● گذشته و حال منبت کاری دراین منطقه:
همان طور که در پیشینه تاریخی اشاره شده،هنر منبت کاری از دیرباز در شهرستان ارومیه رواج داشته است با این مهم که در گذشته این هنر بیشتر در ساختن گلدان های تزئینی وانواع تخته نرد و یا اشیای تزئینی دیگری مانند جعبه صندوقچه خلاصه می شد .ولی در حال حاضر این هنر طی گذشت سال ها و خلق آفرینی صاحبان حرف به مرحله تکاملی حود رسیده و در میان تخته نرد و یا اشیای تزئینی دیگری مانند جعبه و صندوقچه خلاصه می شد.ولی در حال حاضر این هنرطی گذشت سال ها و خلق آفرینی صاحبان حرف به مرحله تکاملی رسیده و در میان مردم طرفداران زیادی پیدا کرده است به طوری که روز به روز برتعداد منبت کاران وآموزشگاهها افزوده می شود.
در حال حاضر استاد کاران منبت به رواج این هنر بیشتر راغب بوده ودوستداران هنر با شور و شوق خاصی به آموزش و کار مشغول هستند با ذکر این نکته که اغلب استاد کاران سفارشی کار کرده و اغلب دست ساخته های خود را به خارج از کشور صادر می کنند.
اغلب هنرمندان برای آشنایی و ترویج بیشتر در نمایشگاهها شرکت کرده و آثار خود را جهت بازدید علاقمندان به نمایش می گذارند.
هنرمندان ارومیه بیشتر از طرح های کل وبوته ،گل ومرغ ،نقش های اسلیمی ،ختایی و اشکال حیوانات استفاده میکنند.

نویسنده:زهره خرسندی
منابع و مآخذ
۱.سرزمین زردشت -دهقان ،علی -۱۳۴۸
۲.تاریخ ارومیه -کاویان پور -احمد -۱۳۷۸
۳.منبت کاری -ستاری ،محمد-۱۳۶۸
۴-فرهنگ عمید -عمید ،حسن -۱۳۷۱
۵.آمار نامه استان آذربایجان غربی ۱۳۷۸
۶-مروری بر صنایع دستی ایران -حسن بیگی ،م-۱۳۶۵
۷.منبت کاری -طوجی ،حمید-۱۳۸۰

منبع : ایراس