خرمشهر از اسارت تا رهایی

خرمشهر آزاد شد. این خبر نتیجه عملیات بزرگی با عنوان بیت المقدس بود كه با نیرویی متشكل از دلیرمردان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، جان بركفان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سلحشوران بسیجی و با پشتیبانی نیروهای هوایی و دریایی ارتش، جهاد سازندگی به مدت ۲۶ روز از ۱۰ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱تا ۳ خرداد همان سال به اجرا درآمده بود. این نبرد درخشان ترین فصل كارنامه عملیاتی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در كل ۸ سال دفاع مقدس بود.
دستاوردهای نظامی و سیاسی این عملیات چنان عظیم است كه به حق می توان آن را بزرگ ترین نقطه عطف در طول دفاع مقدس نامید. رئیس رژیم بعثی عراق كه پیوسته ادعا می كرد چنانچه ایران بتواند خرمشهر را بازپس گیرد، كلید شهر بصره را به ایرانیان خواهد داد، با دریافت این ضربه سهمگین چنان مات و مبهوت شد كه نه تنها وفای به عهد خود را فراموش كرد بلكه پس از پایان این عملیات و آزادی خرمشهر، به دلیل بیم از آسیب پذیری بیشتر در مقابل تهاجمات گسترده تر نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، در پوشش شعار «صلح طلبی و لزوم آمادگی برای نبرد با اسرائیل به مناسبت اشغال جنوب لبنان» در آستانه تشكیل كنفرانس كشورهای غیرمتعهد ، به صورت یك طرفه اعلام آتش بس كرد و دست به عقب نشینی عمومی از سایر مناطق اشغالی زد و شكست خفت بار خود و بویژه از دست دادن خرمشهر را یك عقب نشینی تاكتیكی عنوان كرد.
همان گونه كه اشاره شد، عملیات بیت المقدس دارای ویژگی هایی است كه آن را از عملیات های پیش و پس از آن متمایز می كند. به اختصار این ویژگی ها عبارتند از:
۱) كوتاه بودن زمان برای آمادگی
طرح ریزی این عملیات بزرگ بلافاصله پس از عملیات غرورآفرین فتح المبین آغاز و در كمتر از یك ماه به اجرا درآمد.
۲) وسعت منطقه نبرد
وسعت منطقه عملیات بیت المقدس ۶هزار كیلومترمربع یعنی معادل ۱۰برابر وسعت عملیات فتح المبین بود.
۳) مداومت زیاد عملیات
بیت المقدس طولانی ترین عملیات تصدی دوران دفاع مقدس با ۲۶ روز مداومت است.
۴) اجرای عملیات عبور از رودخانه كه از پیچیده ترین و مشكل ترین نوع عملیات رزمی چه از نظر طرح ریزی و چه از نظر اجرا و چه از نظر تدارك وسایل ویژه است. بویژه آن كه عملیات عبور در مقیاسی وسیع (حدود ۵ لشكر) و با وجود محدودیت های بسیار از نظر تجهیزات انجام گرفت.
۵) حجم تلفات و خسارات وارده و نیز اسرای گرفته شده از دشمن بی سابقه بود.
عملیات بیت المقدس در ۳۰ دقیقه بامداد روز ۱۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۶۱ با رمز یا علی بن ابی طالب (ع) آغاز شد و رزمندگان اسلام با عبور از رودخانه كارون و طی ۳ مرحله عملیات، خرمشهر را پس از نزدیك به ۲۰ ماه اسارت آزاد كردند. این نوشتار در دو بخش تقدیم خوانندگان عزیز می گردد.
در بخش اول با عنوان «خرمشهر چگونه سقوط كرد»، می كوشیم به طور خلاصه چگونگی سقوط این بخش از میهن اسلامی و درعین حال فداكاری ها و ایثارگری های رزمندگان مدافع این شهر را كه با كمترین نیرو و امكانات روزهای متمادی در مقابل یورش چندین لشكر ارتش بعث عراق مقاومت كردند، تشریح نماییم و سپس در بخش دوم باعنوان «سرود رهایی» به چگونگی آزاد سازی خرمشهر، رشادتها و دلیری های رزمندگان برای تحقق این امر خطیر بپردازیم. البته همچنان سخن حكیمانه آن پیر سفركرده را فراموش نخواهیم كرد كه : «خرمشهر را خدا آزاد كرد.»
۱) بخش اول : خرمشهر چگونه سقوط كرد؟
ارتش عراق در ۳ محور اصلی زیر پیشروی خود دراستان خوزستان را آغاز كرد:
▪ جبهه غرب دزفول و شوش
▪ جبهه بستان ـ سوسنگرد و هویزه
▪ جبهه اهواز و خرمشهر
در جبهه اهواز و خرمشهر، ابتدا لشكر ۵ مكانیزه از سپاه ۳ عراق با استفاده از محورهای زیر ، اهواز و خرمشهر رامورد هجوم قرار داد:
ـ محور بصره ، تنومه، كوشك، جفیر، اهواز
ـ محور بصره ، تنومه ، پاسگاه زید، ایستگاه حسینیه، پادگان حمید، اهواز
ـ محور بصره ، تنومه ، شلمچه ، پل نو، خرمشهر
زمانی كه دشمن با مقاومت دور از انتظار رزمندگان ایثارگر ایرانی در محور شلمچه روبه رو می شود ، تصمیم می گیرد خرمشهر را از سمت شمال تحت فشار قرار دهد. از این رو، عناصری از لشكر ۵ مكانیزه عراق در امتداد جاده آسفالته اهواز ـ خرمشهر از شمال به جنوب نیروهای مدافع خرمشهر را مورد هجوم قرار می دهند. اما زمانی كه دشمن احساس می كند قادر نیست با لشكر ۵ مكانیزه اهواز و خرمشهر را تصرف كند، عناصر لشكر ۳ زرهی را كه در احتیاط سپاه ۳ قرار داشته است، در منطقه خرمشهر وارد عمل كرده، لشكر ۵ مكانیزه را مأمور تصرف شهر اهواز می نماید. علاوه بر بمباران هوایی آبادان و تأسیسات دریایی و ترمینال گمرك خرمشهر ، در مرز زمینی فشار دشمن از جبهه شلمچه آغاز شد و نیروهای ارتش بعث بعدازظهر روز ۳۱ شهریور تلاش كردند شلمچه را اشغال كنند.
بدین منظور تا ساعت ۱۸ آن روز پاسگاه را محاصره كردند ولی نیروهای مدافع پاسگاه كه تركیبی از عناصر نیروی زمینی ارتش، ژاندارمری و نیروهای مردمی بودند، موفق شدند عناصر دشمن را از حوالی پاسگاه دور سازند.
این پایداری شجاعانه كاملاً برخلاف انتظار نیروهای عراقی بود، زیرا ظاهراً به آنها تفهیم شده بود كه به محض عبور از خط لوله به جز مقاومت مرزی بسیار ضعیف، دیگر مقاومتی روبه روی آنها نخواهد بود و به سادگی خواهند توانست به اهداف تعیین شده دست یابند. ولی در همان برخورد اول خلاف این وعده برای سربازان عراقی ثابت شد. از سوی دیگر، حوادث روز ۳۱ شهریور سبب آمادگی نسبی نیروهای ایرانی در مواضع پدافندی مرز شد.
حملات متجاوزان عراقی برای تصرف خرمشهر روز اول مهرماه سال ۵۹ نیز ادامه یافت، اما با وجود برتری كامل متجاوز ، نیروهای دشمن موفقیت چندانی كسب نكردند و نتوانستند مقاومت نیروهای ایران را در خط مرز درهم بشكنند و مجبور به توقف درمواضع نزدیك مرز شدند.
براساس گزارش های پایگاه های دریایی و هوایی ایران درخلیج فارس و كرانه آن در روز اول مهرماه، ۱۱ فروند هواپیمای میگ و ۶ فروند ناوچه لوزا متعلق به ارتش عراق در نیروهای هوایی و دریایی منهدم شدند و نیروی دریایی ایران كنترل كامل تنگه هرمز را به دست گرفت.
با وجود فشارهای خردكننده ارتش عراق ، متأسفانه به دلیل شرایط موجود نیروی قابل توجهی درمقابل هجوم وحشیانه ارتش بعث عراق وجود نداشت و نیروهای موجود فقط می توانستند نقش نیروی پوشش را ایفا كنند و این درحالی بود كه در پشت سر آنها نیروی عمده ای كه عهده دار دفاع از مواضع اصلی شود، وجود نداشت.
بدین ترتیب بودكه مسئولان متوجه شدند با یك لشكر زرهی (۹۲ زرهی اهواز) آن هم با كمیت و كیفیت نه چندان مطلوب نمی توان در ۵۰۰كیلومتر از كرانه اروندرود تا دهلران در مقابل تجاوز چندین لشكر زرهی و مكانیزه عراق پایداری كرد و از این رو اعزام نیروهای تقویتی از مناطق داخلی كشور به خوزستان آغاز شد.
۲ مهرماه به دانشكده افسری دستور داده شد از دانشجویان سال دوم و سال سوم به صورت گردان رزمی پیاده سازمان داده شوند تا به خوزستان اعزام گردند و به این ترتیب تعداد كثیری از دانشجویان ، افسران و درجه داران دانشكده افسری در قالب ۳ گردان پیاده و مجهز به جنگ افزارهای انفرادی، تیربار و آرپی جی ۷ به جبهه های نبرد جنوب اعزام شدند كه در مقاومت دلیرانه قبل از سقوط خرمشهر نقش بسزایی ایفا كردند و تعدادی از آنان به شهادت رسیدند. فشار دشمن برای تصرف خرمشهر هر روز بیشتر می شد و تا قبل از روز ۲۴ مهر ماه كه خرمشهر به اشغال نظامیان ارتش بعث عراق درآمد، نیروهای مدافع خرمشهر در نهایت ایثار و از خودگذشتگی و رشادت و جوانمردی در مقابل دشمن ایستادگی كردند.
این رزمندگان كه مركب از افراد نیروی زمینی ارتش، تكاوران دریایی نیروی دریایی و دلیرمردان سپاه پاسداران بودند هر آنچه داشتند در طبق اخلاص گذاشتند تا مانع از سقوط خرمشهر شوند اما سرانجام در روز ۲۴ مهر ماه سال ۵۹ سقوط خرمشهر رسماً اعلام شد و این در حالی بود كه رزمندگان باقی مانده در شهر درگیر خونین ترین نبرد با نیروهای متجاوز بودند و از همین رو خرمشهر، خونین شهر نامیده شد.
۲) بخش دوم: سرود رهایی
بعدازظهر ۸ فروردین ماه سال ۱۳۶۱ هنگامی كه عملیات فتح المبین به پایان موفقیت آمیز و درخشان خود رسیده بود، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش (سپهبد شهید علی صیاد شیرازی) عناصر طراح عملیات طریق القدس را كه در اهواز مستقر بودند به دزفول (قرارگاه عملیاتی كربلا۲) احضار و خطوط كلی عملیات آفندی بعدی (طرح كربلا ۳ كه در مرحله اجرا بیت المقدس نام گرفت) را به آنها ابلاغ و خط مشی طرح ریزی عملیات بیت المقدس را نیز مانند عملیات فتح المبین بر مبنای هماهنگی و همكاری نزدیك و صمیمانه میان ارتش و سپاه تعیین كرد. در نخستین نشست شور ستادی دو راهكار كلی مطرح گردید كه عبارت بودند از:
▪ تك از شمال به جنوب از جبهه كرخه كور و نیسان با هدف وصول به جفیر، كوشك و طلایه و ادامه پیشروی به سوی خرمشهر
▪ تك از شرق به غرب با عبور از رودخانه كارون، با هدف گسستن جبهه دشمن از وسط و تجزیه آن به دو بخش شمالی و جنوبی و سپس احاطه جفیر در شمال و خرمشهر در جنوب
تدبیر كلی روی سرعت در طرح ریزی و تهیه مقدمات و آمادگی به منظور شروع عملیات تأكید می كرد و با تدبیر یاد شده به دشمن فرصت به خود آمدن از ضربه ای كه در عملیات فتح المبین دریافت داشته بود، داده نمی شد و در نتیجه به نوعی غافلگیری می انجامید.
از این رو، ۹ فروردین ماه ۶۱ با وجود این كه هنوز طرحی برای عملیات تهیه نشده بود ولی منطقه عملیات آتی از قبل مشخص گردیده بود، به ارتش و سپاه دستور داده شد تا تعدادی از یگان های خود را برای پدافند از منطقه عملیاتی فتح المبین نگه دارند و بیشتر نیروهای خود را به مناطق تعیین شده در جنوب اهواز و شرق كارون اعزام كنند.
● فرماندهی عملیات بیت المقدس
با خلع بنی صدر (رئیس جمهور وقت) از فرماندهی كل قوا و تغییر و تحولی كه در سیستم فرماندهی نیروها پیش آمد، رزمندگان ارتش و سپاهی كه از آغاز جنگ دوشادوش یكدیگر جنگیده بودند، وحدت و انسجام بیشتری یافتند و این وحدت كه در صحنه های عملیاتی به صورت تركیب و ادغام رزمندگان و یگان های ارتش و سپاه در یكدیگر تجلی یافت و از آن پس عملیات ها به صورت مشترك اجرا گردید. شهید صیادشیرازی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، این وحدت و یكپارچگی رزمندگان را كه ثمرات ارزنده ای داشت، «تركیب مقدس» نامید.
در عملیات بیت المقدس، قرارگاه عملیاتی كربلا در جنوب كه در ۳۱ فروردین سال ۱۳۶۱ افتتاح شده بود، هدایت و كنترل عملیاتی دو بازوی توانمند دفاع مقدس را كه چون یك روح در دو جسم بودند به عهده داشت.
● هدایت عملیات بیت المقدس
عملیات بیت المقدس در ۴ مرحله به شرح زیر طرح ریزی شد:
۱) مرحله اول: عبور از رودخانه كارون، تصرف و تحكیم سرپل (تلاش اصلی) و همزمان درگیر كردن دشمن در جبهه كرخه كور (تلاش پشتیبانی)
۲) مرحله دوم: ادامه تك نیروها از سرپل و پیشروی به سوی خط مرز در باختر همزمان با احاطه خرمشهر و پیشروی در جبهه كرخه كور در صورت امكان .
۳) مرحله سوم: ادامه تك از خط مرز به سمت شرق بصره و رسیدن به كرانه شرقی اروندرود درحد فاصل نشوه تا بصره.
۴) مرحله چهارم: پدافند در ساحل شرقی اروندرود.
در عمل، به دلایل متعدد و از جمله واكنش های دشمن وقوع رویدادهای غیرقابل پیش بینی، فقط مراحل اول و دوم با موفقیت كامل به اجرا درآمد و از اجرای مراحل سوم و چهارم صرف نظر شد. در اجرای مرحله اول عملیات، عبور از رودخانه كارون ۲ ساعت زودتر از زمان پیش بینی شده و در ساعت ۴ بعدازظهر آغاز شد.
فرماندهان كه از روز قبل پیش بینی صدور دستور حمله را كرده بودند، صبح روز ۹ اردیبهشت ماه عملیات پل زنی را آغاز و پل های شناور را در محل های تعیین شده نصب كردند. سرانجام در ۳۰ دقیقه بامداد روز جمعه ۱۰ اردیبهشت ماه ،۱۳۶۱ قرارگاه كربلا با صدور رمز «بسم الله الرحمن الرحیم، بسم الله القاصم الجبارین، یا علی بن ابی طالب» به قرارگاه های قدس، نصر و فتح دستور آغاز عملیات بیت المقدس را صادر كرد.
بدین ترتیب، نیروهای سلحشور ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و دلاورمردان مخلص بسیجی، عملیاتی را آغاز كردند كه حیرت كارشناسان نظامی جهان را برانگیخت. رزمندگان اسلام با طرح ریزی، هدایت و اجرای عملیات بیت المقدس ضمن آزادسازی خرمشهر پس از حدود ۲۰ ماه اسارت، توانمندی خود را نه تنها به رخ رژیم بعث و ارتش عراق بلكه به رخ همه جهانیان كشیدند.

علی سجادی
منابع:
- تحلیلی بر وقایع صحنه عملیات خوزستان در سال اول جنگ تألیف سرتیپ ستاد نصرت الله معینی وزیری، سازمان حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس ارتش
- هشت سال دفاع مقدس، جلد چهارم، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش
- اطلس نبردهای ماندگار، نیروی زمینی ارتش
نوشته: سرهنگ علی سجادی
روابط عمومی ارتش جمهوری اسلامی ایران

منبع : روزنامه ایران