جنگ سرد و تنش های مرزی ایران

جنگ سرد به رغم نامش، در سراسر جهان آتش درگیری و تنش را با حرارت هر چه بیشتر، شعله ورتر می كرد. تقابل و رودررویی دو بلوك شرق و غرب با كودتای عراق كه واكنش خشمگینانه و تند آمریكا و رضایت و پشتیبانی شوروی را در پی داشت، موجب بازتولید این تنش در منطقه خاورمیانه شد. بی آنكه مردم ایران و عراق در این رویارویی سهمی داشته باشند، دو رژیم وابسته به شرق و غرب در ایران و عراق، رودرروی یكدیگر صف آرایی كردند. هنوز
۳ روز از بهار این سال نگذشته بود كه عبدالكریم قاسم رهبر عراق، خروج كشورش را از پیمان بغداد اعلام كرد. در پی این رویداد، ایران به مركز ثقل پیمان بغداد تبدیل شد و این حادثه سرعت نزدیكی ایران به غرب را دوچندان كرد. به موازات این رویدادها، درگیری و چالش ایران و اتحاد جماهیر شوروی نیز شدت گرفت. اردوگاه سوسیالیسم دولتی كه در پی مبارزات ضدامپریالیستی مصر و عراق، ایران را بزرگترین پایگاه آمریكا در خاورمیانه ارزیابی می كرد، حملات رسانه ای و تبلیغاتی خود را به ایران افزایش داد. روزنامه های لهستان و بخش فارسی رادیو مسكو، حكومت ایران به ویژه شاه را مورد حمله قرار دادند و او را آلت دست امپریالیسم خواندند. در ۱۱ فروردین ماه، دولت ایران بلندگوهایی در مرز شوروی نصب كرد تا پاسخ ایران را مردم مرزنشین شوروی بشنوند. اتحاد جماهیر شوروی نیز بیكار ننشست و ۶ فروند هواپیمای جت جنگی خود را به صورت غیرمجاز با تجاوز به آسمان گیلان و بخشی از آذربایجان به پرواز درآورد. وزارت امور خارجه ایران نیز بلافاصله واكنش نشان داد و در ۴ اردیبهشت ماه به تجاوز هوایی شوروی به آسمان ایران به شدت اعتراض كرد. درگیری های دیپلماتیك و رسانه ای میان ایران و شوروی با این تجاوز هوایی وارد مرحله نوینی شد. ایران كه از سوی رژیم عراق احساس خطر می كرد، از مبارزه كردهای عراقی با نیروهای دولتی عراق پشتیبانی كرد و در ۱۵ اردیبهشت ماه به ۵ هزار كرد عراقی كه پس از زد و خوردی خونین با نظامیان عراقی وارد خاك ایران شده بودند، پناهندگی داد. دولت ایران همچنین دستور داد تا از این پناهندگان پذیرایی كامل به عمل آید و مسكن و تغذیه آنان تامین شود. در ۲۷ اردیبهشت ماه، یك اتومبیل جیپ سفارت شوروی كه با چهار سرنشین در روز روشن و آشكارا اعلامیه ها و نشریات تبلیغاتی بین مردم تهران و كسبه پخش می كرد، به دست نیروهای انتظامی بازداشت شد. همچنین در ادامه این رویارویی ها، خروشچف رهبر شوروی در هر نطقی كه درباره رویدادهای خاورمیانه ایراد می كرد، دربار ایران و شخص شاه را به طور مستقیم مورد حمله و انتقاد قرار می داد و از به كار بردن الفاظ ركیك و ناپسند نیز پرهیز نداشت. شاه نیز در مقابل، تصمیم گرفت تا به اردوگاه غرب و متحدان آمریكا در منطقه نزدیكتر شود و در برابر حملات اردوگاه سوسیالیسم دولتی شرق، چتر حمایتی محكم تری به دست آورد. به همین منظور در ۱۳ خردادماه، قرارداد بازرگانی میان ایران و فرانسه در تهران امضا و مبادله شد. دو روز پس از آن نیز، قرارداد مرزی ایران و پاكستان برای رفع اختلالات مرزی امضا و مبادله شد. شاید پربیراه نباشد اگر بگوییم مهندس محمد علوی از اعضای رهبری حزب توده ایران نیز قربانی كشمكش میان ایران و شوروی شد. وی در تاریخ ۲۵ خردادماه همین سال، پس از اینكه ۶ سال از كودتای ۲۸ مرداد گذشته بود، برابر جوخه اعدام ایستاد و تیرباران شد. همچنین شاه ایران كه در مقابل هجوم تبلیغاتی شوروی قرار گرفته بود و پایگاه مردمی خود را نیز پس از كودتا از دست داده بود، تصمیم گرفت تا با رفتاری نمایشی و با سوءاستفاده از احساسات ناسیونالیستی، مذهبی و ضدكمونیستی توده های مردم، به جنگ با حریف سرسخت خود ادامه دهد. وی بنابر این سیاست پوپولیستی، تظاهرات ضدشوروی را در سراسر كشور ساماندهی كرد. در ۹ تیرماه به دستور دولت هزاران نفر از اهالی جنوب تهران در محل سیدملك خاتون گرد آمدند و نسبت به اظهارات رادیوهای مسكو و دیگر كشورهای بلوك شرق ابراز تنفر كردند. مردم خوزستان نیز در ۸ مردادماه در گردهمایی بزرگی علیه تبلیغات و حملات شوروی به تظاهرات و اعتراض پرداختند. در همین رابطه سازمانی به نام «جمعیت دفاع ملی» راه اندازی شد كه كانونی ضدروسی و ضدكمونیستی بود. این سازمان در ۱۵ شهریورماه در مسجد شاه تهران نسبت به حملات رادیو مسكو واكنش نشان داد و ابراهیم حكیمی- حكیم الملك- رئیس جمعیت، اتحاد جماهیر شوروی را مورد نكوهش و اعتراض قرار داد. جنگ سرد میان ایران و شوروی مراحل بحرانی و خطرناكی را سپری می كرد تا این كه در نیمه این سال پگوف سفیر شوروی در ایران، پس از ۶ ماه دوری از محل ماموریت خود، همراه با پیام ویژه ای از سوی خروشچف به تهران بازگشت. پس از این رویداد دیپلماتیك، هر دو كشور خواهان فروكش كردن این مرحله بحرانی و پرتنش بودند. در همین رابطه روز ۳ مهرماه، جمعیت دفاع ملی فعالیت های ضدكمونیستی خود را پایان داد و در ۸ مهرماه عبدالحسین مسعود انصاری سفیر كبیر ایران در شوروی همراه با پیام دولت ایران، به مسكو رفت. در یكم آذرماه این سال، مراسم نامزدی شاه با فرح دیبا برگزار شد و در روزهای پایانی همین ماه مراسم ازدواج رسمی نیز برپا شد.
شاه كه توانسته بود از شدت وخامت درگیری و تنش میان ایران و شوروی بكاهد، همچنان از سوی مرزهای جنوب و جنوب غربی كشور نگران بود. در ۱۱ آذرماه، عبدالكریم قاسم رهبر كودتای عراق، ادعای مالكیت ۵ كیلومتر از خاك ایران در نوار مرزی را كرد! این ادعا با واكنش تند و سریع ایران روبه رو شد. در ۲۹ آذرماه لشكر خوزستان برای پیشگیری از تجاوز احتمالی عراق، به حالت آماده باش كامل درآمد و از كرمانشاه و تبریز، ستون های تقویتی ارتش به سوی مرزهای ایران و عراق پیش رفتند. عباس آرام وزیر امور خارجه نیز به مجلس رفت و همه ادعاهای عبدالكریم قاسم را رد كرد و واهی خواند.
در حالی كه ناآرامی و تنش مرزی میان ایران و عراق در سراشیبی تندی افتاده بود، ژنرال آیزنهاور رئیس جمهور آمریكا در ۲۲ آذرماه برای یك توقف پنج ساعته، شتابان به تهران آمد و در جلسه مشترك مجلسین نطقی ایراد كرد. روز ۱۳ دی ماه دولت ایران با انتشار اعلامیه ای رسمی درباره بحران میان ایران و عراق توضیحاتی داد و دولت عراق را ناقض قرارداد سال ،۱۳۱۶ معرفی كرد.
در ۳۰ دی ماه براساس تقسیمات جدید كشوری، ایران به ۱۷ استان و ۱۴۵ شهرستان تقسیم شد. در بهمن ماه این سال كارخانه قند فریمان نیز آغاز به كار كرد. همچنین در این ماه دولت آمریكا ۲۵ میلیون دلار وام در اختیار دولت ایران قرار داد. در اسفندماه این سال به مناسبت پنجمین سالگرد تشكیل پیمان سنتو، اعلامیه مشتركی از سوی رهبران ایران، تركیه و پاكستان منتشر شد. همچنین در این ماه كارخانه تصفیه شكر اهواز گشایش یافت و در روزهای پایانی سال، لایحه اصلاحات ارضی كه از چندی پیش در مجلس شورای ملی مورد گفت وگو و مذاكره بود، تصویب شد.

حسن مرسل وند

منبع : روزنامه شرق