تأثیر دیسک‎های نوری بر پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی

در دههٔ ۱۹۷۰ كه پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی رواج یافتند پیش‎بینی می‎شد كه به زودی جایگزین منابع چاپی شوند. با ظهور دیسك‎های نوری این تصور پیش آمد كه آن‎ها نیز به نوبهٔ خود هم جای منابع چاپی و هم پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی را بگیرند. با وجود این, در حال حاضر هر سه رسانه در كنار هم به موجودیت خود ادامه می‎دهند. مهم‎ترین استفاده‎كنندگان از دیسك‎های نوری, كتابخانه‎های دانشگاهی هستند. در حالی كه كتابخانه‎های تخصصی استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی را ترجیح می‎دهند. میزان استفاده از آن دسته از پایگاه‎های اطلاعاتی كه معادل‎هایشان بر روی دیسك‎های نوری ارائه می‎شود رو به كاهش نهاده است. در این میان خط‎مشی و نگرش كتابداران كه به عنوان واسطه, انجام كاوش در پایگاه‎های اطلاعاتی را برای بهره‎گیران به عهده دارند – نقش مهمی در میزان تأثیر دیسك‎های نوری بر پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی دارد.با ظهور پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی (۱) در دههٔ ۱۹۷۰ واژهٔ "جایگزینی" رواج یافت و اعتقاد عمومی بر این بود كه آن‎ها به زودی جایگزین منابع چاپی خواهند شد. ناشران نمایه‎نامه‎ها و چكیده‎نامه‎های چاپی از این واهمه داشنند كه مشتركین این منابع به آنان پشت كنند و به پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی روی آورند.بر خلاف این نظر, منابع چاپی همچنان منبع اصلی درآمد ناشران بود (و هست) و درآمد سالانه قابل پیش‎بینی و ثابتی را نصیب آنها می‎كند. خدمات جدید پایگاه‎های اطلاعاتی درون‎خطی ماه به ماه تغییر می‎كند و تنها از طریق تداوم رواج خدمات است كه به استفاده‎كنندگان یادآوری می‎شود ارتباط درون خطی خود را حفظ كنند. منافع ]حاصل از فروش اطلاعات[ با كارگزاران درون‎خطی تقسیم می‎شود و به تدریج دسترسی مستقیم به مشتریان كاهش می‎یابد.به نظر می‎رسد كه منابع درون‎خطی هرگز نتوانسته‎اند اثر عمده‎ای بر اثر استفاده از منابع چاپی بگذارند. پایگاه درون‎خطی راه بازارهای جدید و استفاده‎كنندگان جدیدی را گشودند كه هیچگاه مشترك منابع چاپی نبوده‎اند. به علاوه كتابخانه‎ها عموماً به اشتراك منابع چاپی برای آن دسته از علاقه‎مندانی كه مایل بودند از آن‎ها استفاده كنند, در كنار كاوش درون خطی با واسطه (۲) , ادامه دادند. مدت زیادی است كه این رسانه‎های متفاوت در كنار هم و در كمال آرامش به كار گرفته می‎شوند؛ ولی میزان درآمد پایگاه‎های درون خطی به طور ثابت رو به افزایش است.
جایگزینی دیسك‎های نوری
ظهور دیسك‎های نوری یك بار دیگر واژهٔ "جایگزینی" را بر سر زبان‎ها انداخت؛ اما این بار ترس از این بود كه آن‎ها جایگزین پایگاه‎های درون خطی بشوند. منابع دیسك نوری از این نظر كه درآمد ثابت سالانه‎ای را نصیب ناشران می‎كنند و خریداران تنها باید یك بار در سال آن‎ها را خریداری كنند بسیار شبیه منابع چاپی هستند. اكنون كه ناشران به درآمدهای درون خطی در كنار منابع چاپی خو كرده‎اند, گروهی از این بیم دارند كه دیسك‎های نوری به زودی جایگزین هر دو روش درون خطی و چاپی بشوند. گروهی دیگر انتظار دارند كه آشنایی بیش‎تر مشتریان با دیسك‎های نوری, موجبات عرضهٔ بیش‎تر خدمات درون‎خطی را فراهم سازد. البته سیستم های بزرگ درون خطی, بقای خود را در گرو تداوم و افزایش استفادهٔ عمومی از آن‎ها می‎دانند و دریافته‎اند كه باید مزایای دسترسی درون‎خطی را در برابر دیسك‎های نوری تقویت نمود.
كتابخانه‎های عالی علمی
اولین و بزرگ‎ترین استفاده‎كنندگان از دیسك‎های نوری را كتابخانه‎های علمی (۳) تشكیل می‎دهند كه بسیاری از آن‎ها دارای عناوین بسیاری از این دیسك‎های نوری و ایستگاه‎های كاری(۴) زیادی برای بهره‎گیری از آن‎ها هستند. این گروه از كتابخانه‎ها مدت‎ها است كه اغلب به كمك واسطه و گاهی نیز از طریق بهره‎گیری نهایی از پایگاه‎های اطلاعاتی درون‎خطی استفاده كرده‎اند.بهره‎گیری از پایگاه‎های اطلاعاتی دیسك نوری, بر خلاف دسترسی درون‎خطی, مستلزم یك سرمایه‎گذاری اولیهٔ هنگفت است (مثلاً میانگین هزینهٔ یك پایگاه اطلاعاتی كتابشناختی در حدود ۱۲۰۰ دلار در سال است). ]۱[ به دلیل محدودیت بودجه, بهتر است فقط آن دسته از دیسك‎های نوری كه بیشترین استفاده را دارند خریداری شوند. یكی از راه‎های تشخیص دیسك‎هایی كه بیش‎ترین استفاده را دارند, ملاحظهٔ آمار كاوش‎های درون خطی, و سپس خرید نگارش دیسك فشردهٔ آن پایگاه‎های اطلاعاتی است كه بیش‎ترین استفاده را دارند. (البته در صورتی كه آن پایگاه‎ها روی دیسك‎های نوری نیز عرضه شده باشند).عجیب نیست كه بنابر گزارش بسیاری از كتابخانه‎های عالی علمی, كاوش درون خطی كاهش شدیدی یافته است. زیرا این كتابخانه‎ها به خرید پایگاه‎های اطلاعاتی دیسك نوری همچون Medline, Psychological Abstracts, ERIC روی آورده‎اند؛ یعنی پایگاه‎هایی كه قبلاً بیش‎ترین استفاده را در كاوش‎های درون‎خطی داشته‎اند. گاهی از این كاهش استقبال می‎شود؛ زیرا كاوش درون خطی با واسطه, وقت كتابداران را می‎گیرد, غالباً فقط برای كسانی ممكن است كه توان پرداخت هزینه‎های آن را دارند, و ضمناً چنان سطحی از خدمات تحقیقاتی را ارائه می‎كند كه از سایر خدمات كتابخانه‎های عالی علمی فراتر می‎رود.كاوش در دیسك‎های نوری باعث رونق بیش‎تر تحقیق در میان دانشجویان و اعضای هیئت علمی می‎شود, بسیار آشكار و عینی است, و معمولاً هیچ هزینه‎ای برای استفاده‎كنندگان ندارد. به درست یا غلط, با وجود نمایه‎های موجود بر روی دیسك‎های نوری, كتابداران برخی از كتابخانه‎های عالی علمی امكان یافته‎اند كه نقش واسطه‎ای خود را كنار بگذارند ]و بهره‎گیران نهایی را وادار كنند تا خود به تنهایی از آن‎ها استفاده نمایند[ . در كتابخانه‎هایی كه در آن‎ها, كاوش درون خطی توسط بهره‎گیر نهایی صورت می‎گیرد, انتقال از شكل درون خطی به دیسك نوری امكان كاوش نامحدود با بهای ثابت را ممكن می‎سازد؛ هر چند پایگاه‎های اطلاعاتی كم‎تر و قدیمی‎تر قابل دسترسی خواهند بود.
نگاهی به تگزاس و هاوایی
از زمان شروع به استفادهٔ گسترده از دیسك‎های نوری در دانشگاه A&M تگزاس, آمارهایی گردآوری شده است. به گفتهٔ "ویكی اندرز" (۵) رییس "خدمات خودكار بازاریابی": "استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی (كه معادل‎هایشان بر روی دیسك‎های نوری ارائه می‎شود) تنها تا ۳ ماه بعد از عرضهٔ دیسك‎های نوری روبه كاهش نهاد. پایگاه‎های اطلاعاتی Psyc Info, Agricola, Ericهمواره در زمرهٔ ۱۰ پایگاه اطلاعاتی عمده‎ای بودند كه دسترسی به آن‎ها به روش كاوش درون خطی, هم با واسطه و هم توسط خود بهره‎گیران نهایی صورت می‎گرفت.در حال حاضر تنها پایگاه اطلاعاتی Agricola در ردهٔ چهارم از جمع ده پایگاهی قرار دارد كه كاوش ]درون خطی[ با واسطه در آن‎ها انجام می‎گیرد. در میان پایگاه‎های اطلاعاتی كه كاوش آن‎ها توسط خود بهره‎گیران نهایی صورت می‎گیرد Agricola مقام هجدهم, Info Psyc مقام نوزدهم, و ERIC مقام بیست و دوم را دارند." بخشی از كاهش مستمر در استفاده از پایگاه‎های اطلاعای درون خطی عمدی بوده است. "اندرز"مطلب را به این صورت عنوان می‎كند: "ما بر میزان كسب و كار خود در پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی اثر می‎گذاریم", زیرا در دانشگاه A&M تگزاس "برای پرهیز از پرداخت دوبارهٔ هزینه اطلاعات تكراری, استفادهٔ درون خطی از پایگاه‎های اطلاعاتی كه بر روی دیسك‎های نوری موجودند, فعالانه جلوگیری كرده‎ایم. ما این كار را با حذف یارانه‎ای كه قبلاً برای این كار می‎پرداختیم, به انجام رسانده‎ایم... برای استفادهٔ هر چه بیش‎تر از امكانات مالی خود, از نظر اقتصادی عاقلانه خواهد بود اگر اعضای كتابخانه را آموزش دهیم كه به جای پرداخت هزینه‎های اتصال و چاپ داده‎های مشابهی كه در محیط درون‎خطی عرضه می‎شوند, از پایگاه‎های اطلاعاتی دیسك فشرده كه قبلاً هزینه آن را پرداخته‎ایم استفاده كنند."در حال حاضر, كاوش درون خطی با واسطه در پایگاه‎های اطلاعاتی گران‎قیمت‎تر, یا هنگامی كه كاوش در دیسك‎های نوری به نتیجه مطلوب نرسد انجام می‎گیرد؛ به همین دلیل نیز میانگین هزینهٔ كاوش درون خطی با واسطه افزایش یافته است. اعضای هیئت علمی و كاركنان دانشگاهی هنوز كاوش درون خطی با واسطه را ترجیح می‎دهند؛ دانشجویان بالاتر از كارشناسی همچنان تمایل دارند كه كاوش درون خطی در پایگاه‎های اطلاعاتی BRS/After Dark یا Knowledge Index را خودشان انجام دهند؛ ولی دانشجویان كارشناسی از دیسك‎های نوری طرفداری بسیار می‎كنند. آنان قبلاً نیز كم‎تر از روش درون خطی استفاده می‎كرده‎اند, ولی اكنون – به نظر "اندرز" –"جای پای محكمی در این میان یافته‎اند".در "بخش علوم انسانی/ اجتماعی" كتابخانه دانشگاه هاوایی, از زمان روی آوردن به استفادهٔ گسترده از دیسك‎های نوری, كاوش درون خطی رو به كاهش نهاد. تعداد كاوش‎های درون‎خطی با واسطه از میانگین ماهانه ۵۶ مورد در ده ماههٔ بین مه ۱۹۹۸ تا فوریهٔ ۱۹۸۹, به ماهانه ۱۱ مورد در ده ماههٔ اول سال ۱۹۹۰ كاهش یافته است. در همین مدت, تعداد كاوش بر روی دیسك‎های نوری جهش چشمگیری داشته است. در این دانشگاه روزانه به طور متوسط ۱۶۶ كاوش در منابع علوم انسانی و اجتماعی بر روی دیسك‎های نوری انجام می‎گیرد. كتابداران مرجع دانشگاه هاوایی آگاهانه از تبلیغ خدمات كاوش درون خطی با واسطه خودداری می‎كنند و هرگز به بهره‎گیران نهایی كاوش درون خطی را پیشنهاد نمی‎كنند. آنان در كار با دیسك‎های نوری كاملاً احساس راحتی می‎كنند, هر چند این سیاست به افزایش فراوان حجم سؤالات مرجع و درخواست فزاینده برای راهنمایی از كتابداران مرجع منجر شده است.سایر كتابخانه‎های عالی علمی نیز گرایش‎های مشابهی را گزارش می‎كنند. "كنت استیت" (۶) در "مطالعه موردی: دسترسی عمومی به دیسكهای نوری"]۳[ در كتابخانه‎ها, به بررسی تجربیات تعداد از كتابخانه‎ها در این زمینه می‎پردازند و چنین گزارش می‎كند كه: "به طور كلی, تعداد كاوش‎های درون خطی با واسطه در حدود ۳۰ درصد كاهش یافته است." این كاهش در مورد پایگاه‎های اطلاعاتی ERIC و Psyc Info – كه رایج‎ترین پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی به شمار می‎روند – از زمانی كه بر روی دیسك‎های نوری عرضه شده‎اند, كاملاً چشمگیر است. كاوش درون خطی Vanderbilt در طی دو سال ۵۸ درصد كاهش یافته است. مؤسسات دیگری از قبیل: كارنگی ملون(۷) , دانشگاه ایالتی "ارگن" (۸), و دانشگاه "كرنل" (۹) نیز وضعیت مشابهی را گزارش كرده‎اند.به طوری كه از موارد گزارش شده از دانشگاه A&M تگزاس و دانشگاه هاوایی بر می‎‎‎آید, خط مشی‎ها و نگرش كتابداران نقش مهمی در میزان تأثیر استفاده از دیسك‎های نوری بر روش درون خطی دارد. اگر كتابداران دیسك‎های نوری را جایگزین مناسبی برای كاوش درون خطی بدانند, ممكن است عملاً چنین شود. در غیر این صورت, هم كاوش در دیسك‎های نوری و هم كاوش‎های درون خطی تشویق می‎شوند و به یك نسبت انجام می‎گیرد.به گزارش دانشسرای "بوستن" (۱۰) , از زمانی كه دیسك‎های نوری به مجموعهٔ آن‎ها اضافه شده, كاوش درون خطی با واسطه ۸/۱۶ درصد كاهش یافته است؛ اما از آنجا كه كاوش مراجع در حدود ۴۴ درصد افزایش داشته, به طور كلی می‎توان گفت كه استفادهٔ درون خطی در آن جا افزایش یافته است.هنگامی كه كتابخانهٔ پزشكی بیمارستان "جیمزا هالی" (۱۱) , دیسك‎های نوری را به مجموعه خود افزود همچنان به خدمات مجانی كاوش با واسطه در Medline ادامه داد و دریافت "كه اگر عامل هزینه برای اعضای بی‎اهمیت باشد, تعداد كاوش‎های درون خطی اساساً تغییری نخواهد كرد.اما اگرچه تعداد كاوش‎هایی كه در آن‎ها كتابدار نقش واسطه را بازی می‎كند كاهش نیافته... تعداد كاوش بهره‎گیران نهایی در دیسك‎های نوری افزایش چشمگیری یافته است." ]۴[ تحقیقات دانشگاه "براك" (۱۲) به این نتیجه رسید كه اگرچه كاوش‎های با واسطه در پایگاه‎های اطلاعاتی كه بر روی دیسك‎های نوری در دسترس هستند كاهش یافته, كاوش درون خطی در سایر پایگاه‎ها افزایش یافته است.
تأثیر كلی
آیا دیسك‎های نوری بر استفادهٔ درون خطی تأثیر كلی داشته یا خیر؟
بیشترین حجم استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی را كتابخانه‎های سازمان‎ها داشته‎اند نه كتابخانه‎های عالی علمی. در كتابخانه‎های سازمان‎ها استفاده از دیسك‎های نوری از گستردگی چندانی برخوردار نیست. كتابداران ویژه(۱۳) تمایل به استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی متنوع‎تر, در طیف گسترده‎تری از سیستم‎های درون خطی دارند. در این گونه كتابخانه‎ها معمولاً تعداد متقاضیان هر پایگاه اطلاعاتی خاص آن قدر كم است كه خرید گستردهٔ دیسك‎های نوری را از نظر صرفه‎مندی توجیه نمی‎كند. برای این كتابخانه‎ها, روزآمد بودن و بازیابی متن كامل منابع از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ بنابراین اكثر آن‎ها نمی‎توانند دیسك‎های نوری را جایگزین پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی نمایند."شاخص‎های بازار اطلاعات" ویراستهٔ خانم "مارتا ویلیامز" به طور مرتب آمارهایی را دربارهٔ استفادهٔ از كتابخانه‎ها و مراكز اطلاع‎رسانی ایالات متحده جمع‎آوری می‎كند. آخرین آمارها نشان می‎دهد كه استفاده از خدمات درون خطی هنوز هم رو به افزایش است. "استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی در سیستم‎های عمدهٔ آمریكایی كه پایگاه‎های اطلاعاتی متنی را ارائه می‎كنند از ۷۵۰۰۰۰ كاوش در سال ۱۹۷۴ به ۱۳ میلیون در سال ۱۹۸۴, ۳/۲۸ میلیون در سال ۱۹۸۸, و ۳/۳۱ میلیون كاوش در سال ۱۹۸۹ افزایش یافته است. (آخرین اطلاعات موجود, مربوط به سال ۱۹۸۹ می‎باشد.)با این وجود, دیسك نوری كم‎كم بر برخی بازارهای مربوط به تعدادی از پایگاه‎های اطلاعاتی اثر می‎گذارد. به نظر خانم "ویلیامز" "توسعه و توزیع پایگاه‎های اطلاعاتی دیسك نوری باعث افزایش گستردهٔ استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی ماشین‎خوان در دانشگاه‎ها و دانشسراها شده است, یعنی در جایی كه هزینه همواره مانعی بر سر راه دستیابی به اطلاعات به شمار می‎رفته. در عین حال, این امر كاوش درون خطی آن دسته از پایگاه‎هایی را كه بر روی دیسك‎های نوری عرضه شده‎اند كاهش می‎دهد."به گفتهٔ "ویلیامز", داده‎های او چنین نتیجه می‎دهد كه استفادهٔ درون خطی از "برخی پایگاه‎ها كاهش شدیدی یافته, كه ERIC مهم‎ترین آن‎ها است. در حال حاضر دیسك نوری تأثیر زیادی بر استفادهٔ درون خطی از پایگاه‎های اطلاعاتی دارد, ولی تولیدكنندگان اهمیتی به این موضوع نمی‎دهند؛ آنان هنوز هم درآمد فزاینده‎ای دارند و باز هم دارند به سوی رسانه‎های دیگر روی می‎آورند."بنا به گزارش "دیالوگ" (۱۴) استفادهٔ درون خطی از پایگاه‎های اطلاعاتی همچنان رو به افزایش است و كاهشی در این رشد به وجود نیامده است. به نظر “لیبی ترودل“(۱۵) مدیر فروش این مؤسسه: "در برخی موارد, دیسك نوری باعث گسترش استفاده از خدمات درون خطی می‎شود, زیرا بهره‎گیران را از وجود منابع مرجع الكترونیكی آگاه می‎كند. البته مواردی از جایگزینی مشاهده شده – مثلاً در چند سایت مشتری از پایگاه اطلاعاتی ERIC, ولی این مسئله عمومیت ندارد. به طور كلی می‎توان گفت كه رسانه‎های جدید برای این صنعت ]= اطلاع‎رسانی[ مفیدند." "شركت دسترسی به اطلاعات(۱۶) "(IAC) كه بسیاری از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی و دیسك ‎نوری را تولید می‎كند در گزارش خود آورده است: "نمودار ]استفاده[ از پایگاه‎های اطلاعاتی" هم پایگاه‎های درون خطی و هم دیسك نوری رو به افزایش است. "درآمدهای درون خطی یقیناً در حال افزایش است. ]ظهور دیسك‎های نوری[ هیچ تأثیری بر بازار سنتی پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی ما كه كتابخانه‎های سازمانی هستند نداشته است؛ ولی در كتابخانه‎های عالی علمی استفاده‎های درون خطی اندكی كاهش یافته. در عوض, اكنون این كتابخانه‎ها كاوش‎های درون خطی تخصصی‎تری را انجام می‎دهند." "موریه گلدشتاین" (۱۷) رییس مؤسسهٔ IAC در "نشست آنلاین ۹۰" در نوامبر ۱۹۹۰ پیش‎بینی كرد كه "تعداد بهره‎گیران از داده‎های دیسك نوری و درون خطی همچنان افزایش خواهد یافت؛ این صنعت تاكنون شتاب كندی داشته, ولی به سرعت به سوی مقصد نهایی خود یعنی كاربرد جهانی اطلاعات الكترونیكی پیش می‎رویم."
از سیستم‎های درون خطی برای ]دریافت اطلاعات[ روزآمد و نیز دسترسی به خدمات سنتی مبتنی بر متن استفاده خواهد شد؛ دیسك‎های نوری امكانات جانبی سازگارتر و بیش‎تری همچون تركیب متن كامل با انواع دیگر داده‎ها, تصاویر و میانجی‎های بهتر را فراهم خواهند آورد. در زمینهٔ طراحی محصولات ]اطلاعاتی[, نوآوریهای زیادی بر روی دیسك‎های نوری صورت خواهد گرفت, زیرا تولیدكنندگان پایگاه‎های اطلاعاتی در كار بر روی دیسك نوری مجبور نیستند خود را با خواست یك كارگزار بزرگ درون خطی سازگار نمایند.وجود دیسك‎های نوری باعث می‎شود كه كارگزاران درون خطی در برخی از خط مشی‎های خود بازنگری كنند. "گلدشتاین" می‎گوید: "در چند ماه اخیر بیش از سال‎های گذشته, اخباری از كارگزاران دربارهٔ قراردادهای استفادهٔ نامحدود با قیمت ثابت شنیده است."پذیرش مشتاقانهٔ دیسك‎های نوری از سوی كتابخانه‎های عمومی و علمی نشان داده است كه فروش اطلاعات به این روش, بازار خاص خود را یافته است". بی‎میلی كارگزاران درون خطی در توجه به چنین ساختارهای قیمت‎گذاری خلاقانه, یا به بهبود ابتكارآمیز محصولاتشان را می‎توان تا حدی از عوامل موفقیت روزافزون دیسك‎های نوری به شمار آورد.

نوشته: كارول تنوپیر
ترجمه: مجتبی اسدی

منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران