جنگ ایران و عراق و جنبش غیرمتعهدها

پس از تشکیل جمهوری اسلامی، ایران با تجدید نظر در روابط خود با غرب به ویژه ایالات متحده که دیگر تعهدی نسبت به آن نمی دید، از پیمان دفاعی “سنتو” که اعضای آن ایران ،پاکستان،ترکیه، عراق،بریتانیا و ایالات متحده بودند خارج شد و به عضویت جنبش غیر متعهد ها در آمد.
ابراهیم یزدی وزیر خارجه دولت موقت جمهوری اسلامی شهریور ۱۳۵۸ با حضور در اجلاسی که اتفاقا در کوبا و به ریاست این کشور برگزار می شد،پیوستن تهران به این سازمان را اعلام کرد.
درست یک سال پس از پیوستن ایران به جنبش غیر متعهدها،عراق که تحت ریاست صدام حسین اداره می شد جنگ هشت ساله خود را با ایران آغاز کرد. از این پس جنبش غیر متعهدها که تا آن زمان عمده فعالیت اش مخالف های تئوریک با گسترش امپریالیسم و نفوذ کمونیسم بود دستور کار مهمی پیدا کرد که جنگ دو کشور عضو این سازمان یعنی ایران و عراق بود.
سال ۱۳۵۹ به دنبال اوج گیری حملات عراق علیه ایران و درخواست تهران برای بررسی بیشتر موضوع جنگ، جنبش عدم تعهد یک کمیته حسن نیت مرکب از نمایندگان دولت های کوبا، یوگسلاوی، الجزایر، زامبیا، هند، پاکستان و سازمان آزادیبخش فلسطین تشکیل داد تا فعالیت خود را برای خاتمه جنگ آغاز کنند.
صدام حسین ریس جمهور عراق از همان ابتدا نظر مثبتی به دخالت غیرمتعهدها در جنگ نداشت و به بهانه حضور الجزایر در گروه حسن نیت به تصمیم های گرفته شده بی اعتنایی می کرد.
کمیته حسن نیت در آبان ماه سال ۱۳۵۹ تصمیم گرفت که به تهران و بغداد سفر کند اما نخست وزیر وقت ایران اعلام کرد که تا وقتی نیروهای عراقی خاک ایران را ترک نکرده اند تهران هیچ پیشنهاد آتش بسی را قبول نخواهد کرد .به این ترتیب نخستین فعالیت های کمیته حسن نیت به نتیجه نرسید.
در آبان ماه ۵۹ به پایان رییس جمهور وقت ایران در نامه ای خطاب به سران کشورهای غیرمتعهد خواستار موضع گیری آنها در مقابل عراق شد.
در روزهای پایانی بهمن سال ۱۳۵۹جلسه ای به میزبانی هند در دهلی نو برگزار شد، دولت هند معتقد بود که طرح مسئله جنگ ایران و عراق باعث تضعیف جنبش عدم تعهد می شود.
“بهزاد نبوی” که ریاست هیات ایران ر در اجلاس هند برعهده داشت، در سخنرانی اش خواستار رسیدگی جنبش به مسئله جنگ و محکوم کردن عراق و عقب نشینی صدام و تعلیق عضویت بغداد در جنبش غیر متعد ها شد.
دو سال پس از اجلاس دهلی نو، این بار وزرای خارجه کشورهای غیرمتعهد در خرداد سال ۱۳۶۱در “هاوانا” پایتخت کوبا جمع شدند تا دستور کار هفتمین اجلاس سران که قرار بود در “بغداد” برگزار شود آماده کنند.
“علی اکبر ولایتی” وزیر خارجه وقت ایران که ریاست هیات ایرانی را در این اجلاس برعهده داشته در کتاب خاطراتش از جنگ ایران و عراق می نویسد که “در سخنرانی ام در این اجلاس تاکید کردم که در صورت برگزاری اجلاس در بغداد جمهوری اسلامی در آن شرکت نخواهد کرد و ریاست جنبش را به رسمیت نخواهد شناخت.”
عراق با ریاست بر جنبش عدم تعهد می توانست فشار بیشتری را در جنگ به ایران وارد کند.
ایران معتقد بود که در صورت برگزاری کنفرانس سران غیرمتعهد دربغداد، خط مشی اساسی جنبش که طرفداری از صلح بود به شدت زیر سوال می رود اما عراق برای ریاست جنبش تلاش زیادی می کرد چنانکه صدام حتی در نامه ای از رئیس جمهور وقت ایران هم برای شرکت در اجلاس بغداد دعوت کرد.
به دنبال پذیرش میزبانی عراق از سوی اعضا، ایران نیز دست به اقدامات وسیعی برای تغییر محل اجلاس زد. ضد حمله نظامی ایران علیه عراق در تیرماه ۱۳۶۱ و ناامن کردن آسمان بغداد که چند روز قبل از اجلاس سران صورت گرفته بود، باعث شد تا سران کشورهای عضو جنبش، با نامن دیدن بغداد،حاضر به حضور در عراق نشوند.
ایران برای تغییر محل اجلاس جمعا ۳۵۰ ملاقات ترتیب داد تا اینکه در ۱۱ مرداد ۱۳۶۱ فیدل کاسترو طی نامه ای خطاب به رئیس جمهور ایران اعلام کرد که با تغییر محل موافق است ولیکن اجلاس وزرای خارجه برای تصمیم گیری در این مورد تشکیل شود.
سرانجام یک هفته پس از ارسال نامه فیدل کاسترو به رئیس جمهور وقت ایران، صدام حسین رسما با تغییرمحل کنفرانس موافقت کرد و از هند خواست تا میزبانی اجلاس هفتم را به عهده بگیرد.
اجلاس هفتم سرانجام در هند آغاز شد و از ۵۶ عضو، ۵۳ کشور به نفع عراق موضع گرفتند و ایران در کنار لیبی، سوریه و کره شمالی تنها ماند. مهمترین دستاورد سیاسی ایران در آن جلاس برهم زدن اجماع دو باره درباره میزبانی بغداد بود.
در آن اجلاس با حمایت ایندیراگاندی و فیدل کاسترو ،قرار بر این شد که وزرا در اجلاس آنگولا، درباره کشور بعدی میزبان تصمیم بگیرند که سرانجام “ زیمبابوه” به عنوان میزبان هشتم غیرمتعهدها انتخاب شد. هیات ایرانی گرچه در محکوم کردن عراق به عنوان متجاوز جنگی ناکام ماند،اما در تغییر محل اجلاس دست کامیاب به تهران بازگشت.
جنبش غیر متعدها چند سال پس از پایان جنگ ایران و عراق که به این سازمان تحرک داده بود، شاهد فروپاشی شوروی و از میان رفتن تعریف این سازمان شد و پانزده سال را در انزوا سپری کرد تا اینکه باز هم پرونده ای مرتبط با ایران، جنبش غیر متعهدها را فعال کرد.
با طرح پرونده اتمی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، تهران تلاش کرد با شکل دادن به گروهی از کشورها که از برنامه های اتمی اش حمایت می کنند، بر وحدت نظر کشورهای غربی تاثیر بگذارد.
کشورهای عضو جنبش غیر متعدها که همزمان عضو هیات مدیره سی و پنج عضوی آژانس موسوم به “شورای حکام” بودند، با تلاش ایران و حمایت مالزی که رییس دوره ای جنبش بود شکل گرفت.
موضوع پرونده اتمی ایران طی سه سال گذشته به دستور کاری دایمی برای جنبش غیر متعدها بدل شده و در وضعیتی که گمان می رفت جنبش به پایان عمر خود نزدیک شده است، جانی دوباره به آن بخشیده است هرچند که برخی از کشورهای عضو خود را ملزم به پیروی از اصول و بیانیه های جنبش نمی دانند.
در اجلاس فوق العاده سران جنبش غیر متعدها که چندی پیش در مالزی برگزار شد همه اعضا از برنامه های اتمی ایران حمایت کردند اما در اجلاس شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که برای ارجاع پرونده به شورای امنیت کار به رای گیری کشید، برخی اعضای جنبش غیر متعهدها رای مثبت به ارجاع پرونده به شورای امنیت دادند و در واقع منافع سیاست خارجی خود را در همسویی با غرب دیدند.
فقر مالی اکثر اعضا و پراکندگی فرهنگی ، سیاسی و جغرافیایی کشورهای عضو این سازمان که به انسجام این سازمان لطمه زده است و همچنین ناکارامدی این سازمان برای فضای فعلی سیاسی جهان، تاثیر گذاری تصمیم های جنبش غیر متعدها بر فضای بین المللی و جامعه جهانی را اندک و ناچیز کرده است.

منبع : روزنامه رسالت