بررسی وضعیت کم‍ّی تولید اطلاعات علمی

نتایج این بررسی نشان می‌دهد که تولید اطلاعات علمی توسط اعضای هیئت علمی این دانشگاه بیشتر به صورت گروهی انجام گرفته و از ۵۴۰ عنوان کل منابع اطلاعاتی تولید‌شده توسط اعضای هیئت علمی این دانشگاه بیشترین تولیدات در قالب مقاله در مجلات علمی (۶/۳۶ درصد)، و کمترین تولیدات در قالب کتاب (۶/۲ درصد) ارائه شده‌اند. تعداد مقالات چاپ‌شده در مجلات علمی خارجی تنها ۴ درصد بوده و ۹۶ درصد مقالات در مجلات داخلی به چاپ رسیده. بیشترین تولیدات در موضوع انگل‌شناسی (۲۸ درصد) و کمترین آن در موضوع گوش و حلق و بینی (۱۸/۰ درصد) بوده است.
● مقدمه
شاخص‌هایی که در حال حاضر فاصلهٔ بین کشورها را تعیین می‌کنند با شاخص‌هایی نظیر قدرت نظامی، ثروت، درآمد، و ... که در گذشته، کشورها براساس آن‌ها طبقه‌بندی می‌شدند متفاوت‌اند؛ در حال حاضر شاخص‌های علمی‌ـ تحقیقاتی هستند که جایگاه کشورها را تعیین و آن‌ها را از هم تفکیک می‌کنند. با توجه به این‌که تحقیق جزء جدایی‌ناپذیر و اساسی علم است، کشورهایی که بیشتر از دستاوردهای دیگر کشورها استفاده می‌کنند برای آن‌که علم را درونزا کنند و آن را به جزئی از خود آن کشور یا نظام تبدیل کنند ناگزیر باید تحقیق و پژوهش را در دستور کار خود قرار دهند. [۳]
در این بین دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی‌ـ پژوهشی هر کشور نقش بسزایی برعهده دارند، زیرا یکی از شاخص‌ترین پشتوانه‌های علمی دانشگاه‌ها و بطور کلی تعلیمات کشوری، وضعیت علمی و تحقیقاتی کادر آموزشی آن کشور است. امروزه تدریس کردن کافی نیست، بلکه انتظار می‌رود که اعضای هیئت علمی به موازات تدریس، پژوهش نیز انجام دهند. درواقع رشد و توسعهٔ دانشگاه‌ها منوط به تحقیقات و تولید اطلاعات توسط اعضای هیئت علمی می‌باشد. در حال حاضر عوامل توسعه‌ساز، متکی به علوم و فناوری‌اند و از درون دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی می‌جوشند و تمام ابعاد توسعه را دربرمی‌گیرند.
برای سنجش تولیدات علمی شاخص‌های متعددی وجود دارند، از جمله تعداد مقالات چاپ‌شده در مجلات معتبر بین‌المللی که گاهی مهمترین شاخص سنجش وضعیت تحقیقات در کشورها محسوب می‌‌شوند. در سال ۲۰۰۰ تعداد مقالات ایرانی در مجلات معتبر جهانی تقریباً بیش از ۱۲۰۰ مقاله بود، در حالی که این رقم برای کشور ترکیه ۱۰،۰۰۰ و برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه که در گذشته از ما عقب‌تر بودند، دست‌کم ۵۰۰۰ بوده است. [۴]
با توجه به موارد ذکرشده و این‌که اعضای هیئت علمی یکی از ارکان اصلی تولید اطلاعات در مراکز دانشگاهی و پژوهشی هستند و با توجه به این‌که دانشگاه علوم پزشکی کاشان سالانه صدها فارغ‌التحصیل در مقاطع مختلف (دکترای تخصصی، دکترا، پزشکی عمومی)، (کارشناسی و کاردانی) دارد، نقش این اعضا در تولید اطلاعات علمی و روند آن تا به حال مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است. در این پژوهش کوشش شده خلأ موجود در برخی زمینه‌های موضوعی و برآورد کم‍ّی تولید اطلاعات اعضای هیئت علمی گروه‌های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی کاشان مورد بررسی قرار گیرد تا دریابیم وضعیت تحقیقات در این دانشگاه چگونه است. بدون شک بررسی آثار پژوهشی این دانشگاه نظیر کتاب، مقالات علمی، پوسترها و طرح‌های تحقیقاتی می‌تواند جوابگوی پرسش ما باشد.
سؤالهای پژوهش
۱) خصوصیات فردی اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی‌ـ درمانی کاشان چیست؟
۲ ) تولید اطلاعات علمی در چه زمینه‌هایی است؟
۳) اطلاعات علمی تولیدشده بیشتر به چه شکل است؟
۴) چند درصد از اطلاعات علمی تولیدشده در نشریات خارجی منتشر شده؟
۵) چند درصد این اطلاعات علمی در نشریات داخلی منتشر شده؟
۶) روند تولید اطلاعات علمی در طول سال‌های مورد پژوهش چگونه بوده است؟
● جامعهٔ پژوهش
جامعهٔ پژوهشی این تحقیق عبارت است از همهٔ اعضای هیئت علمی دانشگاه پزشکی و خدمات بهداشتی‌ـ درمانی کاشان (۱۲۰ نفر) که با مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد و بالاتر، با مدارج دانشگاهی مربی، استادیار و دانشیار در این دانشگاه به تدریس و پژوهش اشتغال دارند و شامل اعضای حق‌التدریسی، انتقال‌یافته از این دانشگاه و مامور به این دانشگاه نمی‌شود.
در بخش‌های بعدی این مقاله برای اختصار از آوردن کلمات «و خدمات بهداشتی درمانی» در عنوان دانشگاه خودداری می‌شود.
● ابزار و روش گردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش، پرسشنامه‌ای بود که در تحقیقات مشابه نیز مورد استفاده قرار گرفته بود و پژوهشگر با توجه به اهداف و سؤالات پژوهش، تغییراتی در آن ایجاد نمود که مورد تأیید اساتید راهنما و مشاور نیز قرار گرفت. این پرسشنامه شامل دو بخش بود. بخش اول شامل ویژگی‌های فردی (سن، جنس، مرتبهٔ علمی، وضعیت استخدامی، میزان تحصیلات، گروه آموزشی و دانشکدهٔ محل خدمت)، و بخش دوم شامل ۴ عبارت که سابقهٔ فعالیت‌های پژوهشی اعضا در تولید کتاب، چاپ مقاله در مجلات علمی، مقالات و پوسترهای چاپ‌شده در همایش‌ها و طرح‌های تحقیقاتی را دربر می‌گرفت.
سیاههٔ کاملی از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی کاشان دریافت، و پرسشنامه به تعداد اعضا تکثیر شد. از آنجا که پژوهشگر احتمال عدم همکاری در تکمیل پرسشنامه را به علت‌های مختلف از جمله کمبود وقت بعید نمی‌دانست، افزون‌بر تشویق اعضا به تکمیل پرسشنامه، تمامی شماره‌های فصلنامهٔ علمی‌ـ پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کاشان با عنوان «فیض» (از اولین شماره در سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹)، تمامی مجموعه مقالات همایش‌های علمی برگزارشده در سال‌های مورد پژوهش، و نیز فهرست کاملی از طرح‌های تحقیقاتی پایان‌یافته توسط اعضا در طول سال‌های مورد پژوهش را که تحویل کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه شده بود مورد بررسی قرار داد. از آنجا که در این بررسی مشاهده شد فعالیت‌های پژوهشی اعضای هیئت علمی بیشتر به صورت گروهی است و امکان تفکیک تولیدات برای هر عضو نسیت، برای جلوگیری از تکرار تولیدات گروهی در محاسبات، تولیدات علمی چاپ شده توسط اعضای هیئت علمی دانشگاه در دفتری جداگانه ثبت شد و بعد از آن تولیدات انفرادی و گروهی که هریک از اعضا در آن شرکت داشتند بطور جداگانه در پرسشنامه‌ها آورده شد. سپس اقدام به توزیع پرسشنامه‌ها بصورت حضوری در بین تمامی ۱۲۰ عضو هیئت علمی دانشگاه شد. باوجود افزایش مهلت گردآوری پرسشنامه‌ها و پیگیری مرتب نسبت به تکمیل آن‌ها، ۱۰۰ پرسشنامه (۸۳ درصد) جمع‌آوری گردید. پس از رفع نواقص اطلاعاتی که مستلزم مراجعات مکرر به افراد جامعهٔ مورد پژوهش بود، اطلاعات از پرسشنامه‌ها استخراج و مورد تحلیل قرار گرفت. همان‌طور که اشاره شد به علت کارهای گروهی اعضای هیئت علمی دانشگاه، برای این‌که حقی از کسی تضییع نشود، کارهای گروهی به تعداد افرادی که درآن شرکت کرده‌اند محاسبه شده؛ مثلاً اگر یک مقاله توسط ۳ نفر انجام شده، جزء تولیدات هر یک از افراد منظور شده و به این ترتیب در مجموع تولیدات ۳ بار محاسبه شده است. بنابراین اطلاعات به‌دست آمده به دو صورت ـ یکی به ‌صورت «بدون احتساب اشتراکات» و دیگری به‌ صورت «با احتساب اشتراکات» ـ گزارش خواهد شد.
● یافته‌های پژوهش
۴۶ درصد اعضای هیئت علمی دانشگاه پزشکی کاشان دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد، ۴۳ درصد فوق دکتری (تخصص در یکی از رشته‌های پزشکی)، و ۱۱ درصد دارای مدرک تحصیلی دکتری می‌باشند.
از مجموع اعضای هیئت علمی مورد مطالعه ۴۶ درصد مربی، ۵۱ درصد استادیار و ۳ درصد دانشیار بودند. از لحاظ جنس، ۷۵ درصد مرد و ۲۵ درصد زن می‌باشند. از لحاظ سن ۹۰ درصد در گروه سنی زیر ۴۵ سال قرار دارند. از لحاظ توزیع پراکندگی، بیشترین تجمع با ۶۲ درصد مربوط به دانشکدهٔ پزشکی است.
یافته‌ها آنگونه که در جدول شماره ۱ منعکس است نشان می‌دهد که از ۵۴۰ اثر تولیدشده ۶/۳۶ درصد مقاله، ۳/۲۱ درصد پوستر چاپ‌شده در همایش، ۱۶ درصد طرح تحقیقاتی و ۶/۲درصد کتاب بوده.
جدول ۱. توزیع فراوانی اطلاعات تولیدشده در دانشگاه علوم پزشکی کاشان به تفکیک با احتساب تولیدات مشترک و بدون احتساب تولیدات مشترک، در سال‌های ۱۳۷۹ـ۱۳۷۴ [۵]
همانگونه که در جدول شماره ۲ ملاحظه می‌شود دانشکده پزشکی با ۲۳۱ مقاله بیشترین و دانشکده پیراپزشکی با ۱۶ مقاله کمترین نقش را در تولید مقالات چاپ‌شده در مجلات داشته‌اند. ۹۳ درصد از مقالات به صورت گروهی و تنها ۷ درصد به صورت انفرادی تولید شده. از نظر نوع مقالات ۹۳ درصد از مقالات پژوهشی، ۵/۶ درصد موردی و تنها ۱ مقاله (۵/۰ درصد) به صورت ترجمه ارائه شده و هیچ‌گونه مقاله مروری توسط دانشکده‌ها ارائه نشده.
بیشترین نقش را در تولید مقالات پژوهشی و موردی دانشکده پزشکی داشته. تنها ۶ درصد از مقالات به زبان انگلیسی بوده و فقط ۸ مقاله (۴ درصد) از مقالات در مجلات خارجی ارائه شده‌اند که تماماً توسط دانشکده پزشکی بوده است.
● تحلیل
اعضای هیئت علمی دانشگاه پزشکی و خدمات بهداشتی‌ـ درمانی کاشان بیشتر به صورت گروهی به تحقیق و پژوهش پرداخته‌اند. روند کلی تولید اطلاعات علمی در سال‌های مورد پژوهش در این دانشگاه سیر صعودی داشته و سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ پربارترین سال‌ها در تولید اطلاعات علمی بوده. اعضای هیئت علمی دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد (رتبهٔ مربی) در تولید اطلاعات شرکت بیشتری داشته‌اند. احتمالاً، به دلیل عدم اشتغال به کار بالینی (در مطب)، این اعضا فرصت بیشتری برای پژوهش دارند. همچنین انگیزهٔ فراوان این اعضا برای انجام فعالیت‌های پژوهشی و حضور هرچه بیشتر در صحنهٔ دانشکده می‌تواند از عوامل تولید اطلاعات توسط آنان باشد. گروه سنی ۴۵ـ۴۱ سال بیشتر، و زنان کمتر از مردان در تولید اطلاعات مشارکت داشته‌اند.

مسعود بهمن آبادی
اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کاشان در سال‌های ۱۳۷۹ـ۱۳۷۴ [۱]
محمدرضا رامشک [۲]

منابع
انصافی، سکینه. «مطالعه وضعیت تولید اطلاعات اعضای هیئت علمی بخش منابع طبیعی (جنگل و مرتع) در ایران طی سالهای ۱۳۶۸ـ۱۳۷۶». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
بیگلو، محمدحسین. «مطالعه وضعیت کم‍ّی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت عملی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی تبریز (۱۳۷۴ـ۱۳۶۷)». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۵.
توکل، محمد. «جایگاه تحقیقات در برنامه سوم توسعه». رهیافت. ۲۴. بهار و تابستان ۶:۱۳۸۰ـ۱۲، ۱۴.
رضوی، سید علی اصغر. «بررسی وضعیت کم‍ّی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس طی سالهای ۱۳۷۲ـ۱۳۷۷». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۸.
Glanzel, W; Schubert, A; and cherwon, H.J. "A Bibliometric analysis of international scientific cooperation of the Europen union (۱۹۸۵-۱۹۹۵)". Scientometrics. ۴۵(۲). ۱۹۹۹:۱۸۵-۲۰۲.
Moreno, C.M. and Revista, E sanz. "Spanish scientific out in genetics". Espanola de documentacion cientifica. ۱۹(۴) Dec. ۱۹۹۶: ۳۷۷.
Ortiz-Rivera, lauric A; sanz-casada, Elias; and Suarez Balseiro, Carlos A. "scientific production in puertorico in science and technology during the period ۱۹۹۰ to ۱۹۹۸". Scientometrics. ۴۹(۳). Nov. ۲۰۰۰: ۴۰۳-۴۰۵.