بررسی جامعه انسانی و تأثیر اطلاعات بر آن

دگرگونی های اطلاعاتی- اجتماعی بی نهایت سریع، مهمترین واقعیت زندگی امروزین را تشكیل می دهد. دنیای امروز مكانی كاملاً متفاوت با دنیای بیست و پنج سال پیش است و دنیای نیم قرن بعدی نیز به طور قطع بسیار متفاوت از دنیای كنونی خواهد بود. با این حال همین دنیای بسیار متفاوت محل زیست جامعه انسانی است. مفهوم این سخن آن است كه مهمترین چیزهایی كه انسان امروز باید به فراگرفتن آن بپردازد، دقیقاً چیزهایی است كه به او یاری می دهد، دگرگونی های آینده را پیش بینی كند و خود را برای رویارویی با آنها آماده سازد. این نیاز جامعه انسانی از دو طریق برآورده می شود: نخست با ارائه چارچوبی برای درك و تشخیص نیروهای سبب ساز شالوده دگرگونی های اجتماعی سپس درك چگونگی ظهور، توسعه یا نابودی جوامع و دولت ها كه در طی قرون متمادی ساخته شده است. در این مقاله سعی بر آن شده است تا با نگرشی تطبیقی – تاریخی، چشم اندازی در حوزه جوامع انسانی و نقش اطلاعات به عنوان عاملی در تحولات اجتماعی ارائه گردد.
● بافت اجتماعی و پویه شناسی تحول فناوری اطلاعات
دانیل بل نخستین کسی بود که به طور جدی به شکل گیری نوع جدیدی از جامعه اشاره کرد. هر چند قبل از او عده دیگری از این اصطلاح استفاده کرده بودند، لیکن وی انگاره پسا صنعت گرایی را رواج داد. کارگران کارخانه ای عصر صنعت گراِیی فراموش می شوند و نخبگان جدید حرفه ای و فنی بخش خدمات، برتر و ممتاز می گردند. این مرحله جدید جامعه صنعتی، که از دهه ۱۹۶۰ پیش بینی می شد، بیش از هر چیز بر اساس دانش نظری استوار بود. با استفاده از تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی جدید، که در واقع همان کاری را که ماشین ها در عصر انقلاب صنعتی به جای قدرت بازو انجام می دادند، برای قدرت فکری و ذهنی انجام می دهند، صنعت گرایی متحول شد. دانیل بل بعدها این وضعیت جدید را جامعه اطلاعاتی نامید (لاین،۱۳۸۱).
جامعه مبتنی بر اطلاعات را می توان به عنوان جامعه ای که بخش غالب اجتماع در کارهای فکری به جای کارهای فیزیکی درگیرند، تعریف نمود. در چنین جامعه ای بیشترین توجه به فعالیتهای اطلاعاتی از قبیل : فراهم آوری، پردازش، تولید، ثبت، انتقال، اشاعه و مدیریت اطلاعات مبذول می گردد وبیشترین هزینه ها صرف فرایندهای اطلاعاتی می شود (cawkell,۱۹۸۷).
همزمان با پیدایش شکل نوین اجتماع، تحولات فناوری اطلاعات در دهه ۱۹۷۰ و اكثراً در آمریكا اتفاق افتاد و پیامدهایی نیز به همراه داشت. بحرانهای اقتصادی دهه ۱۹۷۰ و بحران نفت كه اكثراً آمریكا با آن دست و پنجه نرم می نمود، موجب شد تا انگیزه ای وافرتر نسبت به استفاده و تكمیل فناوری صورت پذیرد. خصیصه قابل دسترسی بودن فناوری های جدید شالوده ای بنیادین برای روند تجدید ساختار اجتماعی – اقتصادی در دهه ۸۰ بود و بعدها جوامع شبكه ای را بوجود آورد (كاستلز، ۱۳۸۰).
یكی از ویژگی های بارز تأثیر فناوری اطلاعات در بافت اجتماعی شبكه سازی است. انعطاف پذیری گسترده اطلاعاتی ناشی از فناوری ها امكان ایجاد كانالهای جدید ارتباطی در سطحی جهان شمول را به وجود آورده است. در این شكل نوین اجتماعی نه تنها رویكردهای ارتباطی میان فردی بلكه سازمان ها و نهادها نیز قابل اصلاح یا تغییر می باشند. نمونه ای بارز از این تغییر سازمانی را می توان در ایجاد كتابخانه های مجازی، چك های الكترونیكی، ایجاد و توسعه كارتهای اعتباری و شهرهای الكترونیكی و ... مشاهده نمود. این در حالی است كه در گذشته تغییر در ساختار روابط فردی یا سازمانی نیازمند گونه ای از مخاطره و ریسك پذیری و یا حتی خطر انهدام سازمانها نیز بود اما امروزه نه تنها می توان همراه با تغییرات فناوری، تغییرات اجتماعی را رغم زد بلكه می توان بدون امكان انهدام موجودیت سازمانی یا اجتماعی، موجودیتی جدید را خلق كرد.
از آنجایی كه فناوری جدید اطلاعاتی در تعاملی تنگاتنگ با جامعه انسانی است، توجه به تحولات و نتایج ناشی از آن نیز از اهمیت فراوانی برخوردار می باشد كه به اجمال مورد بررسی قرار می گیرد.
● قشربندی جامعه انسانی متكی بر اطلاعات
در نگاهی تاریخی می توان به آسانی نابرابریهای موجود در جوامع انسانی را دریافت. حتی در ساده ترین فرهنگها، كه اختلاف در ثروت و دارایی عملاً موجود نیست، نابرابری میان افراد، مرد و زن، پیر و جوان وجود دارد. جامعه شناسان برای توصیف نابرابری ها از وجود ‹‹قشربندی های اجتماعی›› سخن می گویند. جوامع را می توان متشكل از قشرهایی به صورت سلسله مراتبی در نظر گرفت كه قشرهای ممتاز در بالا و قشرهای پایین تر، در زیر قرار گرفته اند. از لحاظ تاریخی جوامع را می توان به چهار نظام اساسی قشربندی نمود: بردگی، كاستی، رسته ای و طبقه ای. گاهی نیز این نظامها همراه یكدیگر یافت می شوند. (گیدنز، ۱۳۷۳).
انقلاب فناورری اطلاعات، ابزاری موثر در اجرای فرآیند بنیادین تجدید ساختار نظام های اجتماعی از دهه ۱۹۸۰ به بعد بوده است. پس از این دهه به نظر می رسد قشربندی جامعه انسانی به صورت گسترده و هدفمندی در دو جهت بنیادین در حال تغییر شكل می باشد كه عبارت است از: جوامع ثروتمند اطلاعاتی و جوامع فقیر اطلاعاتی. اغلب در بررسی قشربندی های تاریخی جامعه انسانی با حذف جایگاه اطلاعات در آن، به وضوح جایگاه فرد در جوامع مشخص بوده و میزان قدرت و اختیار او نیز تعیین گردیده است. اما در چارچوب قشربندی متكی بر اطلاعات، جامعه انسانی و نقش فرد در جوامع به گونه ای كاملاً متفاوت از گذشته تغییر شكل یافته است.
● جایگاه فرد در جامعه متكی بر اطلاعات
فناوری های نوین اطلاعاتی، اقصی نقاط عالم را در شبكه های جهانی به یكدیگر پیوند می دهند. ارتباطات رایانه ای، مجموعه گسترده ای از جوامع مجازی را به وجود آورده است. با این همه، ویژگی بارز اجتماعی و سیاسی دهه ۱۹۹۰، سامان دادن كنش و سیاست اجتماعی پیرامون هویتهای اصلی است كه دارای پیشینه های تاریخی هستند. به نظر می رسد نخستین گامهای تاریخی جوامع اطلاعاتی، اهمیت ‹‹هویت›› را به عنوان اصل سازمان دهنده به وجه بارز این جوامع بدل ساخته است. منظور از هویت، فرآیندی است كه یك كنشگر اجتماعی به وسیله آن خود را شناخته و بدون اشاره به سایر ساختارهای اجتماعی، جایگاه خود را در جامعه یا جهان معنا می بخشد (كاستلز، ۱۳۸۰).
شاید بتوان از دیدگاهی امروزی فرد را در دسته هایی از قبیل علمی و غیر علمی، قرار داد. در این تقسیم بندی كه به طور جامعی متكی بر اطلاعات است، نیروی عضلانی اساساً مطرح نیست. به این معنی كه اگر فردی با مهارت اندك استعفا دهد به سرعت می توان جانشینی برایش یافت در حالی كه با بالاتر رفتن سطح مهارتهای تخصصی، یافتن شخصی مناسب كه مهارتهای موردنظر را داشته باشد، دشوارتر و گران تر است. در نگرشی تاریخی بر این موضوع می توان نتیجه گرفت كه خط مشی های قدیمی به جای گردش دانایی و اطلاعات، بر گردش نیروی انسانی و سرمایه متمركز بوده است، حال آنكه در جهان معاصر و فراصنعتی ‹‹گردش دانایی و دانایی محوری›› جایگاه فرد را در اجتماع معنی می بخشد. در چنین دسته بندی طیف كار فكری از اهمیت روز افزونی برخوردار می باشد.
انسان از لحاظ خصایص اورگانیك در همه اعصار و اجتماعات تاریخی یكسان بوده است، ولی از لحاظ خصایص اجتماعی، صور متفاوتی به خود گرفته است. اورگانیسم انسانی هر چه باشد، در دست توانایی های جامعه می گردد و مطابق الزامات اجتماعی تغییر می یابد. جامعه به قدری نیرومند است كه می تواند از امكانات یك اورگانیسم ضعیف حداكثر بهره برداری را كسب و شخصیت توانایی بسازد. (آگ برن، ۱۳۸۰).
● تأثیر اطلاعات بر روندهای اقتصادی جامعه انسانی
مورخان اقتصادی نشان داده اند كه اطلاعات و فناوری از طریق افزایش بهره وری نقشی بنیادین در رشد اقتصاد و بویژه در عصر صنعتی ایفا نموده است. اما مطالعه تاریخ اقتصادی جامعه انسانی نشان می دهد كه در طی قرون عوامل مختلف دیگری در روندهای اقتصادی تأثیرگذار بوده است. برای نمونه افكار اقتصادی افلاطون بر پایه ‹‹اخلاق›› بنا نهاده شده بود. او كه پستی های زمان خود را در جمع آوری ثروت به چشم دیده بود عقیده داشت كه ‹‹پول و فضیلت به مانند دو كفه ترازو هستند كه محال است یك كفه آن بالا رود بدون آنكه طرف دیگر نزول نكند.››
می توان گفت تا قرن دهم میلادی اقتصاد از دریچه اخلاق مورد بررسی قرار می گرفت. كوشش كلیسا، بی توجه كردن مردم به مادیات و دلخوش ساختن آنها به صبر و قناعت بود. اما از قرن ۱۲ م، كم كم جنبش های محلی موجب بوجود آمدن چند كارگاه صنعتی گردید و از قرن ۱۳ م بخاطر تسلط اروپا به دریای مدیترانه و توسعه روابط تجاری سودمند با خاورمیانه یك دوره پیشرفتهای اقتصادی بوجود آمد و پول به عنوان وسیله پرداخت رواج یافت.
از لحاظ عقاید اقتصادی، قرون وسطی یك دوره هزار ساله فقر افكار و تاریكی اندیشه بود. سیستم مبادله به صورت مبادله مستقیم كالا با كالا بود و علاقه مندی به مال از طرف روحانیون تقبیح شده و اقتصاد و فعالیت های اقتصادی تحت الشعاع اخلاق، سنت ها و مذهب قرار گرفته بود. اختراع ماشین چاپ، كشف آمریكا و دسترسی به هندوستان از طریق آفریقا، امكان توسعه فعالیت های اقتصادی و علاقمندی به مال و ثروت را فراهم تر ساخت و بالاخره رنسانس و اصلاحات فرهنگی – مذهبی، نحوه تفكر جامعهبی سر و صداترین علت انقلاب صنعتی را باید در تراکم تدریجی اطلاعات طی عصر کشاورزی جستجو کرد. در واقع، به رغم کاستی گرفتن آهنگ نوآوری های فنی، اختراع ها و اکتشاف ها متوقف نشده بود. شواهد گویای پیشرفت های فنی، همه جا در کشاورزی، فلزکاری، استخراج کان ها، حمل و نقل، ساختمان و دیگر زمِینه ها به چشم می خورد. در نتیجه همین پیشرفت ها، ذخیره اطلا عات و تجربیات فنی در قرن هیجدهم بسی پربارتر از قرن سیزدهم و در قرن سیزدهم بسیار متراکم تر از قرن هشتم بود. این ذخیره عظیم اطلاعات و تجربیات، نیروی نهفته ای بود که می توانست به مجرد تغییر وضع و مساعدتر شدن شرایط اجتماعی سیلی از نوآوری های فنی به راه بیندازد(نولان، ۱۳۸۰).
اروپایی را دگرگون كرد. فعالیت و تفكر اقتصادی بدون توجه به عوامل مذهبی و اخلاقی مورد بررسی واقع شد و با كشف بازارهای جدید، دسترسی به ثروتهای سرشار برای اروپا ممكن گردید. سیل طلا و نقره به اروپا، نحوه تفكر جامعه را تغییر داد و ماهیت تفكر اقتصادی كه تا قرن ۱۵ م تحت الشعاع اخلاق و مذهب بود، از آن به بعانقلاب اول صنعتی حرکت از جامعه کشاورزی به سوی کار در کارخانه ها بود و دومین انقلاب صنعتی تغِِییر مشاغل اجتماعی از کار در کارخانه ها به سوی ارائه خدمات بود. سر آغاز حرکت به سوی ارئه خدمات از ایالات متحده و بسِیاری از کشورهای ثروتمند بود و همزمان با بیکاری بخش عظیمی از منابع انسانی در کارخانه ها صورت گرفت. مشاغل بخش خدمات به سرعت جای مشاغل کارخانه ای را گرفت. در سال ۱۹۶۰، در حدود ۳۵ درصد از کارگران در بخش تولید کالا و ۶۵ درصد در بخش ارائه خدمات مشغول به کار شدند. در سال ۲۰۰۴ تنها ۱/۶ مشاغل اِیالات متحده در صنایع تولید کالا مشغول بودند و اِین در حالی است که ۵/۶ جمعیت شاغل، در بخش ارائه خدمات فعالیت می کردند. این رویه جهان شمول و مداوم است. در فاصله سالهای ۱۹۶۷ تا ۲۰۰۳ و متعاقب توسعه و تشریک مساعی اقتصادی در جهان مشاغل بخش خدمات ۱۹ درصد در آمرِیکا، ۲۱ درصد در ژاپن و تقریبا ۲۵ درصد در فرانسه، ایتالیا و انگلستان رشد یافته است.
د تغییر و مكاتب جدید اقتصادی ظهور كرد. اما تا ظهور انقلاب صنعتی هنوز رویكردهای اقتصادی بر پایه ای مستقیم استوار بود (قدیری اصل، ۱۳۴۸).برای نمونه در آسیا، هندوستان در مدت زمان کوتاهی در مرکز توجه جهانی در حوزه فناوری های اطلاعاتی قرار گرفت و رشد صنعتی و فناورانه آن از ۷۳/۱ بیلیون دلار در سالهای ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۵ به ۵/۱۳ بیلیون در سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۲ افزایش ِیافت. به این ترتیب رشد اقتصادی هند از ۵۹/۰ به ۸۷/۲ درصد در سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۲ افزایش یافته است. درآمد حاصل از سخت افزار، دستگاههای جانبی و شبکه های اطلاعاتی ۸۹۳/۲ میلیون دلار و منافع حاصل از نرم افزارهای اطلاعاتی و و خدمات اطلاعاتی قابل صدور به ۶۷۸/۷ میلیون دلار در سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۲ رسید. فناوری های اطلاعاتی بخش خدماتی را قادر به رشد از ۵۵۴ میلیون دلار در سالهای ۱۹۹۹-۲۰۰۰ به ۸۹۷ میلیون دلار در سالهای ۲۰۰۰-۲۰۰۱ نمود(NASSCOM,۲۰۰۲).
اکنون ما در آستانه انقلاب سوم صنعتی یا همان عصر اطلاعات هستیم. جریان سریع و آسان اطلاعات در سطح جهان به میزان زیادی سطح خدمات تجاری – اقتصادی را گسترش و بیش از پیش نموده است. این انقلاب اخیر چالشهای زیادی را در پی دارد و همانند دو انقلاب قبلی ، انقلاب صنعتی سوم پیامدهای فراوانی در آمریکا و سایر کشورهای پیشرفته در سطح کار، زندگی و تربیت فرزندانشان داشته است(blinder,۲۰۰۶).
در عصر جامعه های شبكه ای تمامی نظام های اقتصادی بر یك ‹‹بنیان دانایی›› استوارند. همه موسسات تجاری به این منبع بر ساخته اجتماع كه از پیش وجود داشته است، وابسته اند. اقتصاددانان و مدیران بازرگانی وقتی ‹‹نهاده های›› موردنیاز تولید را محاسبه می كنند، معمولاً ‹‹بنیان دانایی›› را در کنار سرمایه و نیروی كار و زمین نادیده نمی انگارند. آنچه پیدایش یك اقتصاد فوق نمادین را تبیین می كند، ترویج و تبلیغ رایانه و یا تدابیر صرفاً مالی نیست، بلكه خیزش عظیم امروزی در بنیان دانایی جامعه است. دانایی نوین به همه چیز سرعت می بخشد و ما را به سمت اقتصاددانی و زمان واقعی پیش می راند و جانشینی است برای زمان. دانایی چون نیاز به مواد خام و نیروی كار، زمان، مكان، سرمایه و سایر نهادها را كاهش می دهد، جانشین نهایی یعنی منبع اصلی یك اقتصادی پیشرفته خواهد بود. با تحقق این تحول، ارزش دانایی نیز به شدت افزایش می یابد. (تافلر، الوین؛ تافلر، هایدی، ۱۳۷۶).
به هر حال مهمترین چیزی كه می توانیم در ارتباط با عصر جدید اطلاعات بگوئیم این است كه این دوران عصرگذار و در حقیقت در حال تغییر است. گذار خود ویژگی هایی دارد كه آن را از عصر ثبات متمایز می كند. مهمترین ویژگی گذار معاصر شتاب تاریخ است و این شتاب در همه حوزه ها مطرح هست. برای روشن شدن شتاب تاریخ به تمثیلی اشاره می شود كه آن را روشن می كند:
یكی از متفكران برجسته ‹‹كولدین›› معتقد است اگر ما كل تاریخ بشر را تقسیم به ۸۰۰ نسل ۶۵ ساله بكنیم این گذشته تاریخی را شكل می دهد و ۶۵۰ نسل از ۸۰۰ نسل غارنشین بوده اند و این ۶۵۰ نسل در طول تاریخ شاهد هیچگونه تغییری در زندگی خود نبوده اند. در حقیقت از حدود ۷۰ نسل پیش بوده است كه خط و كتابت اختراع شده بود و اختراع خط و كتابت آغاز ثبت و مبادله تجربه هاست و ثبت و مبادله تجربه ها خود یك جریان تحولی را به راه می اندازد (خوارزمی، بی تا ).
● اطلاعات و گسترش پدیده جامعه جهانی
جهانی شدن پدیده تازه ای نیست و منشأ آن به زمان های گذشته باز می گردد. پیش از قرن هفدهم و هیجدهم، جهانی شدن با ویژگی های امروز خود در آمیخت. تامپسون می نویسد: جهانی شدن زمانی ظهور می یابد كه : الف) فعالیت ها در بستری جهانی پدید آیند؛ ب) فعالیت ها در سطح جهانی سازماندهی، طراحی و هماهنگ شوند؛ پ) فعالیت ها مستلزم درجه ای از رابطه و وابستگی متقابل باشند، به طوری كه در بخش های مختلف جهان، فعالیت های محلی بتوانند در پی هم شكل گیرند. همانگونه كه گیدنز توصیف می كند، جهانی شدن آرایش دوباره زمان و مكانی است كه فعالیت ها از راه دور آن را تسهیل كرده است ( اسلوین، ۱۳۸۰).
امروزه این فناوری و اطلاعات است كه قلمرو شكل گیری امور انسانی را عمیقاً تغییر داده، به مردم اجازه می دهد در زمانی كوتاه چیزهای بیشتر و دارای پیامدهای گسترده تر از آنچه را كه پیش تر تصور می شد، تجربه كنند. فناوری جوامع محلی، ملی و بین المللی را بسیار بیشتر از گذشته به یكدیگر وابسته می كند. جوامع فرای مرزهای محلی و فرهنگ ها، به عنوان قسمتی از یك اجتماع جهانی به سوی یك فرهنگ و ملیت سوق داده می شوند كه خود گامی برای ایجاد یك هویت جهانی است.
بدین ترتیب وقتی جهانی شدن به عنوان ظهور فوق قلمروگرایی تاریخی تلقی شود، پدیده ای عمدتاً جدید در تاریخ معاصر است. فقط پس از دهه ۱۹۶۰ جهان گرایی در زندگی بخش های بزرگی از انسانها نقش محوری، جامع و مداوم پیدا كرده است. امروزه صدها میلیون نفر از مردم دنیا همه روزه چندین بار به طور فوری با سایر كسانی كه قبلاً بسیار دورتر از آنها بوده اند، تماس نوشتاری و دیداری – شنیداری برقرار می كنند. در مجموع آهنگ جهانی شدن با گذشت زمان شتاب فزاینده ای پیدا می كند. اما این بدان معنا نیست كه این پیشرفت جنبه خطی و برگشت ناپذیر دارد (شولت ، ۱۳۸۲).
● اطلاعات و روابط متقابل اجتماعی
در جامعه انسانی انواع مناسبات متقابل اجتماعی از گذشته وجود داشته است. افزون بر این سازمان های گوناگون هر یك از جامعه های انسانی نیز الزاماً با یكدیگر مناسبات متقابلی داشته و از این رو نسبت به یكدیگر متعادل و سازگارند. اما عوامل تأثیرگذار بر نوع روابط اجتماعی در طی اعصار متفاوت و گسترده بوده اند و سیر عوامل تأثیرگذار بر روابط اجتماعی همواره بر یك شیوه نبوده و از عوامل مختلفی تأثیر گرفته است. در این بخش سعی بر آن است كه تنها نقش نوآوری ها و فناوری های اطلاعاتی و تأثیر آن در تغییر روابط متقابل اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
رابطه اجتماعی كلی ترین و ساده ترین شكل یا هستی اجتماعی است و از بنیاد عمیقی برخوردار می باشد، چون تا حدودی مبتنی بر شرایط اولیه، طبیعی و بالفعل پیوندها، وابستگی متقابل و دلبستگی های میان انسان هاست و چون تا حدودی متكی به بنیادی ترین، كلی ترین و ضروری ترین نیازهای انسان است، مبنای رابطه بر ‹‹آگاهی فرد›› تأثیر می گذارد. از لحاظ تاریخی الگوی نخستین رابطه اجتماعی، معاوضه یا مبادله و توسعه یافته ترین شكل مبادله، یعنی فروش و خرید اشیاء و خدمات بود، اشیاء و خدماتی كه قابلیت معاوضه با اشیاء و خدمات دیگر را دارند. هر كنشی كه ماهیت عقلانی دارد و در نهایت توسط خرد هدایت می شود را باید در زمره این نوع قرار داد، زیرا تفكر و سنجش برای آن ضروری است و اساس آن را تشكیل می دهد.
اگر جوامع را از لحاظ نوع روابط به جوامع سنتی و مدرن تفكیك نمائیم نقش اطلاعات و انقلاب های فكری كاملاً محسوس تر خواهد شد. ایده های ترقی خواهانه در قرن هجدهم وضع شدند و در انقلاب ۱۷۸۹ فرانسه و انقلاب ۱۷۷۶ آمریكا خود را نشان دادند. با این وجود انقلاب صنعتی باعث تحولات پیچیده تر و چشمگیرتری در حوزه روابط اجتماعی گردید. جوامع صنعتی شده، پیشرفت های مادی سریعی را طی كردند. ظرفیت تولیدشان به سرعت افزایش یافت، بخش های جدیدی از جمعیت غنی و توانگر شدند، سرمایه افزایش و نوآوری های علمی و فنی به شكل زنجیره ای آغاز شد. مللی كه صنعتی شدند از ظرفیت خاصی برای سلطه و حتی استعمار مللی برخوردار شدند كه كم تر صنعتی بودند و ملل اروپایی امپراطوری های استعماری را بنیاد نهادند و گونه جدیدی از روابط اجتماعی – سیاسی را رغم زدند.
قدر مسلم اینكه قبل از انقلاب صنعتی جوامع سنتی از ثبات برخوردار بودند و معطوف به زندگی در حد امرار معاش و محور آن خانواده بود، در حالی كه جامعه مدرن به سرعت تغییر می كند، به این معنا ثبات ندارد، به دنبال تولید صنعتی است و محور آن دولت و اقتصاد می باشد و اساساً جامعه ای عقلانی – دنیوی است (واترز، ۱۳۸۱).
گی روشه (۱۳۶۸) جوامع را بر اساس نوع فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی به اعصار چندگانه ای تقسیم بندی می نماید كه عبارتند از:
- عصر سنگ ابزاری
- عصر انسان ابزاری
- عصر پیش تكنیكی
- عصر پارینه تكنیكی
- عصر نوتكنیكی
در اینجا به بررسی اجمالی عصر نو تكنیكی می پردازیم. عصر نو تكنیكی عصری است كه از ابتدای قرن بیستم در آن وارد شده ایم. یكی از ویژگی های بارز جوامع نو تكنیكی نقش اطلاعات و اهمیت بارز آن در اجتماع و روابط جامعه است. در قرن حاضر پیدایش شبكه های اطلاعاتی جوامع را به سمت مجازی شدن، ارتباطات راه دور، خدمات الكترونیكی سریع، دسترسی آنلاین، شبكه اینترنت و تسهیلات بدون هزینه رایانه ای سوق داده است. در گذشته اشاعه اطلاعات محدود بود و چنانچه دانش و اطلاعات در اختیار افراد معدودی باشد، دامنه بهره گیری از آن نیز محدود می شود. بهره گیری اطلاعات زمانی مفید است كه گسترش پیدا كند. به همین منظور، اشتراك زمینه های توسعه دانش مداری از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا بتوان از آن دانش برای ایجاد تحولات لازم در برنامه ها و فعالیت های اجتماعی بهره مند شد. از این روست كه در عصر نوتكنیكی اشتراك دانش به عنوان یكی از ابزارهای مهم تعامل اجتماعی محسوب شده و مبنای روابط متقابل اجتماعی قرار گرفته است.
تغییر محور توجه از سوی اطلاعات به سوی ارتباطات، موید این است كه قسمت اعظم اطلاعات مفید، در شرایط اجتماعی جریان دارد. در واقع دلیل پذیرش ابداعات و اختراعات، از تلفن گرفته تا اینترنت، كاربرد آنها برای رفع نیازهای اجتماعی است. ارتباط بین فناوری های عصر اطلاعات و مفاهیم اجتماعی، از برخی لحاظ مانند ارتباط درخت جنگل استوایی و درخت انجیر پیچك است. اگر شرایط مساعد باشد انجیر بر روی تنه درخت جنگل استوایی رشد می كند و این رشد به حدی می رسد كه در نهایت جای درخت استوایی را می گیرد و حتی آن را حذف می كند.
تلفن تا دهه ۱۹۳۰، نقش یك ابزار تجاری را ایفا می كرد، اما در حال حاضر از این وسیله به عنوان یك ابزار ارتباط جمعی استفاده می شود. مردم متوجه شدند كه می توانند از تلفن در صورت شناخت طرف مخاطب برای انجام هر معامله استفاده کنند. در ملاقات حضوری آهنگ صدا، حالت رفتار و حركات چشم اطلاعات زیاد و وسیعی را انتقال می دهد كه به آسانی روی شبكه (وب) قابل تكثیر نیست. وقتی افراد دور هم جمع می شوند، كانال های ارتباطی گوناگونی باز می شود كه بر امور ماوراء الطبیعه اشراف پیدا می كند. زمانی كه افراد دور هم جمع می شوند، ارتباط غیرآگاهانه كه ناخودآگاه در گروهها ایجاد می شود در شكل گیری عقاید جدید برجسته یا ایجاد اتفاق نظر غیرمنتظره نقش دارند.
اما در هر حال نمی توان نقش فناوری های اطلاعاتی را در تسهیل ارتباطات انكار كرد. بسیاری از افراد در واقع صرفاً به اطلاعات ساده ای نظیر قیمت یك كالا یا یك نقشه نیاز دارند، اما برخی دیگر پست الكترونیكی را سودمند می یابند، زیرا نیاز به گسترش ، تشریفات و تعارفات را كم می كند. به طور قطع، بسیاری از مشتاقان ترجیح می دهند در شبكه گمنام بمانند تا امكان تبادلات غنی اطلاعاتی را با دوستان و همسایگان داشته باشند (ولدان، ۱۳۸۰).
● تأثیر انقلاب اطلاعات بر دولت ها و سیاستگذاران آنها و ظهور دولت الکترونیک
کاربرد مفاهیم جامعه و دولت به صورت هم معنا اغلب موجب ابهام می گردد، زیرا تمایز میان مفاهیم دولت و جامعه دارای اهمیت بسزایی در سنت لیبرال بوده است. با پیدایش جامعه شناسی به عنوان رشته ای نو از طریق آثار نویسندگانی چون مارکس، دورکهایم و مک آیور دولت هر چه بیشتر به عنوان جزیی از جامعه تلقی شد. بدینسان مطالعات جامعه شناختی جامعه را به عنوان عرصه ای مستقل و شبکه فراگیری از روابط و ساختهای درونی مورد بررسی قرار دادند. در نتیجه دولت به واسطه جامعه توضیح داده شد و موجودیتی مجزا و مستقل به شمار نمی آمد.
در اندیشه سیاسی یونان مفهوم جامعه وجود نداشت. از قرار معلوم ارسطو دولت شهر را منتج از خانواده می دانست، لیکن وی قایل به حوزه های فعالیت جداگانه ای نبود. دولت- شهر اجتماعی، اخلاقی، نظامی و مبتنی بر همبستگی خویشاوندی تلقی می شد که در خصلت اجتماعی بودن انسان ریشه داشت(وینسنت،۱۳۷۱).
پس از انقلاب صنعتی و تحولات ناشی از رنسانس، ظهور دولت مدرن نشانی ظهور گفتمانی جدید بود که درک سنتی از قانون، اجتماع و سیاست را از نو قالب بندی می نمود. در طول سده های هفده و هجده میلادی، دولت های مطلقه و قانونی به شکل مستمر وارد فعالیت های گذار به دموکراسی شدند که علت اصلی آن ، مسولیت ناشی از تعهدات نظامی بود.مسله مهم این است که درگیری فزاینده دولت ها در شبکه های منطقه ای و جهانی، به ویژه در نیمه دوم سده بیستم میلادی حدود و گستره اقتدار آنها را تغییر داد. رشد دولت – ملت، سازمانها، تجمعات بین الملل و فرا ملی، افزایش پیوندهای متقابل جهان و عدم امکان ادای وظایف دولت بدون توسل به همکاری های بین المللی ، باعث رشد منظم امور جهانی و شکل گیری نظم جهانی گردید(توحید فام،۱۳۸۱).انقلاب اطلاعات نیز همانند سایر پدیده های معاصر نقش و عملكرد دولت ها و سیاستگذاران آنها را به چهار طریق عمده تغییر داده است. نخست اینكه حكومت ها به اطلاعات بیشتری دسترسی دارند و در واقع حكومت ها اطلاعات بسیار زیادی در اختیار دارند. فلج ناشی از كثرت اطلاعات خطری واقعی است و حكومت ها و سیاستگذاران باید بین اطلاعات كه اهمیت دارد و آنچه كه چنین نیست، تمایز قائل شوند. دوم، شبكه های جهانی به این معناست كه فرآیند تصمیم گیری می تواند متمركز یا غیرمتمركز باشد. حكومت ها معمولاً دارای فرآیند تصمیم گیری متمركز هستند كه سبب كاهش اهمیت سفرا و سفارتخانه ها می شود. سفارتخانه ها اطلاعات را گردآوری و به پایتخت های كشور متبوع خود ارسال می كنند و در عین حال بیشتر مشغول ایفای وظایف نمایندگی خود هستند.
سوم، شبكه های جهانی، انحصار حكومت ها بر اطلاعات را از بین می برند. شركت ها، روزنامه نگاران، سازمان های غیردولتی در بیشتر مواقع از دولت ها اطلاعات بیشتر و بهنگام تری دارند. سیاستگذاران همانند دیگران برای كسب اطلاعات و تحلیل ها به شبكه بی بی سی و سی ان ان اتكا می كنند. چهارم، شبكه های جهانی سبب ایجاد شفافیت برای همه می شوند و بنابراین سبب می شوند مسئله مقابله با موضوعات جهانی مانند گرم شدن هوای زمین برجسته شده و مورد تأكید قرار گیرد و به این وسیله كشورها نتوانند به صورت یك جانبه درباره مشكلاتی كه جهانی هستند، تصمیم گیری كنند (بیلیس، ۱۳۸۳).
ظهور و پیدایش شیوه های جدید اطلاعاتی و ارتباطی و جامعه اطلاعاتی ساختار دولت و شکل آن را نیز تغییر داده است. دولت الکترونیک دولتی است كه اطلاعات و خدمات دولتی را از طریق اینترنت یا سایر ساز و كارها و روشهای دیجیتالی به مردم ارائه كند . این ساختار جدید ، قابلیت آن را دارد كه بخش دولتی را تغییر دهد و پیوند میان دولت و شهروندان را از نو پایه‌ریزی كند . چنین دولتی موقعیتی را فراهم می‌آورد تا ارائه خدمات و اطلاعات به شهروندان بهبود یابد و شهروندان نیز قادر می‌شوند خدمات و اطلاعات مورد نیاز را در هر زمان و بنابر استانداردهای روز كسب كنند . در چنین دولتی، لایه‌های زائد مدیریت دولتی قابل حذف می‌شود و امكان دسترسی آسان همگان به خدمات و اطلاعات فراهم می‌آید . دولت الكترونیك ، این توان را دارد كه فرایندهای اجرایی سازمانها را تسهیل كند و هزینه‌ها را از طریق یكپارچه‌سازی و حذف سامانه‌های مازاد كاهش دهد . كارآمد ساختن عملیات دولتی جهت تضمین پاسخگویی سریع به نیازهای شهروندان نیز از طریق دولت الكترونیك امكان پذیر می گردد . دولت الكترونیك ، بر خلاف رویكردی كه در بسیاری از كشورهای در حال توسعه و به ویژه خاورمیانه مشاهده می‌شود شامل كامپیوتر دادن به مقامات و كارمندان دولتی ، اتوماتیك كردن رویه‌های علمی قدیمی یا صرفاً ارائه اطلاعات نهادها و وزارت خانه‌ها روی وب سایت ، یا ایجاد وب سایتهای وزارت خانه‌ای نیست . دولت الكترونیك عبارت است از بهره گرفتن از فنآوری های اطلاعاتی و ارتباطی برای متحول كردن دولت و فرایند حكومتگری از طریق قابل دسترس‌تر ، كارآمدتر و پاسخگوترنمودن آن. بر این مبنا، دولت الكترونیك به معنای بهره گیری از قدرت اطلاعات و تكنولوژی‌های اطلاعاتی برای ایجاد ساخت جدیدی از دولت است كه با جامعه اطلاعاتی و شبكه‌ای همخوان است . از این رو ، دولت الكترونیك در برگیرنده توسعه و به كارگیری زیر ساختهای اطلاعاتی و همچنین تدوین و اجرای سیاستها ، قوانین و مقررات لازم برای تسهیل عملكرد جامعه اطلاعاتی یا دیجیتالی است .
● جامعه انسانی و دموكراسی اطلاعاتی
مانوئل كاستلز معتقد است انقلاب ارتباطات و ظهور شبكه‌ها، سبب ساز "ساختار شكنی دولت ملی " و بازسازی دموكراسی از طریق بازآفرینی دولت محلی و شكوفایی آن از طریق ابزارهای الكترونیك ، تقویت مشاركت سیاسی و پیوند افقی میان شهروندان شده و از طریق تسهیل ، انتشار و اصلاح اطلاعات و امكانات برای تشكیل منظومه‌های تعاملی و مباحثه‌ای ، فرصتهای فراوان فراهم آورده است( كاستلز،۱۳۸۲). اینترنت در حد نهایی خود ، اجتماعی الكترونیك است كه از شبكه وسیعی از شهروندان آزاد و برابر در سطح جهان ، تشكیل شده به طرزی كه این شهروندان قادرند درباره همه جنبه‌های زندگی بحث كنند بی آنكه نسبت به كنترلها و نظارت‌های دولتی و حكومتی هراسی داشته باشند . بلاگ نویسی ، اتاق های گپ زنی ، اعلام آرا با یك حركت موشواره ، همه پرسی‌های رایانه‌ای ، تله پارلمانهای مردمی ، هیاتهای منصفه مجازی شهروندان ، گروههای مباحثه الكترونیك ، باجه‌های اطلاعات عمومی و امضای الكترونیك (محسنی،۱۳۸۳)، به ابزار بسیار مهم و بزرگ تساوی بخش و ضد عدم توازن میان شهروندان و اشراف قدرتمدار ، تبدیل شده‌اند تا جایی كه از اصطلاحاتی چون جمهوری الكترونیك ‌، شكل دهی دوباره دموكراسی و اجتماع مجازی گفتگوهای همزمان (انصاری،۱۳۸۴) و نیز باز تولید تساوی گرایانه و ارزان اطلاعات (مك چسنی،۱۳۷۹ ) گفتگو می‌شود .
دولت در هر کشوری با دموکراسی پیشرفته باید قادر باشد تا اطلاعات را در اختیار اجتماع قرار دهد. در واقع آزادی دستیابی به اطلاعات و آزادی بیان دو مولفه اساسی در تعریف دموکراسی محسوب می شوند. مشخصا فقدان این دو خصوصیت در حکومت های دیکتاتوری و خودکامه محسوس و چشمگیر است. در چنین وضعیتی حکومت نظارت کاملی بر کلیه محصولات، خدمات و استفاده از اطلاعات اعمال می نماید. در هر حال، آزادی دستیابی به اطلاعات به تنهایی کافی نیست، بلکه یک دموکراسی مطلوب اجتماعی نیازمند اشاعه دسترسی به اطلاعات معتبر و قابل اطمینان است. در اینجا دو سوال مطرح می گردد:
۱) چگونه می توان اطلاعات قابل اطمینان و معتبر را به دست آورد؟
۲) چگونه جامعه تواناِِیی تشخیص و دریافت این اطلاعات را کسب کند؟
شاید بهتر باشد تا سوال اول را اینگونه مطرح کنیم: چگونه می توان دسترسی به اطلاعات غیر قابل اعتماد را متوقف نمود.؟ متاسفانه، جواب این سوال منفی است. اغلب کشورها عمدا اطلاعات غلط یا تحریف شده ای در اختیار مردم قرار می دهند. در حکومت های خودکامه، رسانه ها راههایی را برای تحریف اطلاعات پیدا می کنند و برداشت غلطی از اطلاعات را به اجتماع عرضه می کنند. تصور رسانه هایی آزاد و قدرتمند بدون حذف تحریف اطلاعات غیر ممکن است.(line,۲۰۰۳)
▪ وظایف رسانه یعنی :
۱) نظارت بر محیط اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی و گزارش دهی ،
۲) تریبونی برای جلب حمایت روشنگرانه از سیاستمداران ،
۳) گفت و گو میان دیدگاههای گوناگون و صاحبان قدرت و عموم مردم ،
۴) ساز و كارهایی برای وادار كردن مسئولان به پاسخگویی درباره چگونگی اعمال قدرت خود ،
۵) تشویق شهروندان به یادگیری انتخاب و مشاركت ،
۶) احترام به مخاطبان ،
۷) ارائه اطلاعات صریح و شفاف.
از یك سو ، رسواسازی الكترونیك را دامن گستر كرده و از دیگر سو، سبب ساز رشد و نمو گفتگوهای هم زمان شده است:
اعتبار نامه دموكراتیك تكنولوژی های جدید در این قابلیتها استوار است كه یك شخص با كامپیوتر كوچك، دانش پایه‌ای از نرم افزار مربوط و یك مودم خط تلفن می‌تواند پیامها ، اطلاعات ، تصویرها و صداها را به هر پایانه بین المللی ارسال و دریافت كند (هیرشكوپ ، ۱۳۷۹ ).
بنابراین در پس پیچیدگی " سازمان اجتماعی جامعه تكنولوژیك" ‌، (روشه ، ۱۳۸۲) جامعه‌ای مجازی از تجمع‌های اجتماعی كه روی شبکه ظاهر می‌شوند پدیدار گشته كه حامل تشكیل شبكه‌هایی از روابط شخصی و اجتماعی در سایبرسپیس توسط افراد گوناگون است (صدوقی، ۱۳۸۰). این روند حاصل "جهانی شدن" مفهومی و كرداری است كه هم زوال بخش محدودیتهای جغرافیایی بر ترتیبات اجتماعی و سیاسی و هم آگاهی دهنده به مردمان از رفع این محدودیت هاست (فالكس،۱۳۸۱). بنابراین به تدریج نوع و كیفیت ویژه و تازه‌ای از مفهوم دولت پدید می‌آید كه در كشاكش ریشه‌دار موجود در نظریه دموكراسی ، گرایش به یك بدیل خاص دارد .
یکی از ارزنده ترین تجربیات در حوزه دموکراسی دیجیتال در فنلاند با راه اندازی شبکه اطلاعاتی شهرداریkuorevesi تحقق یافته است. شهردار این شهر نقش و مفهوم ارتباطات در فرایند تصمیم گیری شهرداری را مورد مطالعه قرار داد. افزون بر اِین، او اقدام به توسعه یک شبکه دموکراسی دیجیتال در شهرداری نمود. تصمیم دموكراسی مبتنی بر ابزارهای الكترونیك و دیجیتال ، آرام آرام این توان و فرصت را می‌یابد كه از حالت صرف "روش و تكنیك " ، به خود شكوفایی ، خودسامانی و خود انگیختگی انسان به عنوان " فرد در اجتماع " ، تبدیل شود . بنابراین در وضعیتی كه انسان به تنهایی می‌تواند با تكیه بر اطلاعاتی روزافزون و قابل دسترس ، ویژگی‌های كارآمدی و شفافیت را از ساختار فرمان روایانه مطالبه كند، معلوم است كه ساختار جدیدی از ویژگی‌های نوین و بهم بسته‌ی ساختار دولت در حال شكل یابی و پدیداری است . دولت نه منحصراً خود فرمان ، نه منحصراً سرزمینی ، غیر نظامی ، حاكمیت و قانون متداخل مشترك ، شهروندی مشترك ، چند فرهنگی ، غیر متمركز ، غیر بوروكراتیك ، غیر یكپارچه ، با سیاستگذاری مشترك ، كنترل مالی و مالیاتی مشترك میان شهروندان فرمانبر و شهروندان فرمانروا خواهد بود(گیبینزوریمر،۱۳۸۱).
در نمودار زیر درصد جمعیت تحت پوشش پخش زمینی رادیویی و تلویزیونی (نمودار سمت چپ) و خانوارهای دارای رادیو یا تلویزیون (نمودار سمت راست) برحسب میزان درآمد(در سال ۲۰۰۲) و میزان دسترسی آنها به اطلاعات ارائه می شود:به ایجاد یک شبکه اطلاعاتی آزاد تشکیل شده از ۳۰۰۰ نفر از شهروندان، به جای ساختمان یک شهرداری پر زرق و برق قابل ملاحظه و استثنایی است(keskinen,۲۰۰۱).
● مجمع جهانی جامعه اطلاعاتی و اتصال جهان اتصال نیافته
گزارش سال ۲۰۰۳ توسعه جهانی مخابرات اولین ابزار فراگیر جهانی درخصوص نحوه اندازه گیری دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات را ارائه می كند. نمونه های كاربردی كه می تواند دولتها را در جهت جستجوی روشهای به كنترل درآوردنICT بعنوان ابزاری برای توسعه راهنمایی نماید، در گزارشی كه توسط بخش توسعه مخابرات ITU در دسامبر ۲۰۰۳ جهت تطابق با فاز اول مجمع جهانی جامعه اطلاعاتی(WSIS) تهیه گردیده، ارایه شده است. مطابق این گزارش گر چه پیشرفت های زیادی در قابلیت دستیابی زیرساختICT بوجود آمده است ولی تنگناهائی نیز ازلحاظ استفاده عملی بدلیل دانش و قابلیت استطاعت درحال رشد است. بعنوان مثال بخش عمده جمعیت جهان با درآمد سالیانه ای كمتر از ۱۳۴۰دلار در سال زندگی می كنند كه تخمین زده می شود حداقل سطح قابلیت استطاعت برای مالكیت تلفن باشد. بدون رشد شاخص در سطح رفاه خانگی، این گروه هیچگاه نخواهند توانست مالك یك تلفن ثابت، تلفن همراه یا یك كامپیوتر با اتصال اینترنت شوند.در این ارتباط مجمع جهانی جامعه اطلاعاتی ۱۰ هدف طرح عملیاتی كه باید تا سال ۲۰۱۵ به آنها دست یابد را ارایه می کند. در واقع یكی از خروجیهای مجمع مذكور تمركز عمیق آن برروی شاخصهای مشترك برای اندازه گیری و نظارت بر دسترسی به جامعه اطلاعاتی بود. روشن است كه به منظور حركت به سمت یك جامعه اطلاعاتی فراگیر تا سال ۲۰۱۵، كشورها نیاز به داده های معنی دار جهت تعیین تضادها در دسترسی، دنبال نمودن پیشرفت و انجام مقایسه های بین المللی دارند. نگاه دقیق تر به ده هدف طرح عملیاتی WSIS نشان می دهد درك این مطلب كه چه كسی به اطلاعات دسترسی دارد و مردم در كجا و چگونه از ICT ها استفاده می كنند یا نمی كنند، تا چه حد سخت است. تنها پس از این است كه سیاست گذاران میتوانند دلایل فقدان دسترسی را آشكار و بخشهایی از جامعه را كه تحت خدمت رسانی نیستند بطور موثرتر مورد هدف قرار دهند.
هدف: ۱ اتصال روستاها با ICTها و ایجاد نقاط دسترسی عمومی
هدف۲: اتصال دانشگاهها، كالج ها، دبیرستانها و دبستانها بوسیله ICT
هدف۳: اتصال مراكز علمی و تحقیقاتی ازطریق ICT
هدف۴: اتصال كتابخانه های عمومی، مراكز فرهنگی، موزه ها، مراكز پستی و بایگانی ها بوسیله ICT
هدف۵: اتصال مراكز بهداشت و بیمارستانها بوسیلهICT
هدف۶: اتصال تمام ادارات دولتی محلی و مركزی و ایجاد سایتهای وب و پست اکترونیک
هدف ۷: تطابق دوره تحصیلی تمام دبیرستانها و دبستانها به منظور مواجهه با چالشهای جامعه اطلاعاتی با درنظر گرفتن شرایط ملی
هدف۸: تضمین دسترسی تمام جمعیت جهان به سرویسهای رادیویی و تلویزیونی
هدف ۹: تشویق توسعه محتوا و ایجاد شرایط فنی به منظور تسهیل حضور و استفاده از تمام زبانهای دنیا روی اینترنت
هدف۱۰: تضمین دسترسی بیش از نیمی از افراد جهان به ICT ها به هنگام دست یابی (شرکت مخابرات ایران
● نتیجه گیری
با در نظر داشتن این اهداف، اطلاعات با تاثیر گسترده خود بر کلیه حوزه های اجتماعی، نقش بارز و برجسته خود را بر همگان نمایان ساخته و عرصه های مختلف علمی را از خود متاثر کرده است. بدیهی است تا تاثیرات آتی آن مدنظر قرار گرفته و تحولات ناشی از آن پیش بینی و تاثیر تحول مفهوم اطلاعات در سایر مفاهیم اساسی مانند آزادی، عدالت، امنیت، دموکراسی و ... مورد سنجش قرار گیرد. توجه بیشتر به حوزه های اجتماعی تحت تاثیر اطلاعات ،رویارویی با این خیزش عظیم و فراگیر را سهل الوصول تر می نماید.

منابع و مآخذ
اسلونی، جیمز(۱۳۸۰) اینترنت و جامعه؛ ترجمه عباس گیلوری و علی رادباوه. – تهران: كتابدار.
اگ برن، ویلیام(۱۳۸۰) زمینه جامعه شناسی؛ اقتباس ا.ح.آریان پور. – تهران: نشر گستره.
انصاری ، منصور (۱۳۸۴) " چالشها و فرصتهای فراروی گذار به دموكراسی " .: حسین بشیریه ]گردآورنده و مترجم [ گذار به دموكراسی . تهران : نگاه معاصر
بیلیس، جان(۱۳۸۳) جهانی شدن سیاست: روابط بین الملل در عصر نوین؛ ترجمه ابوالقاسم راه چمنی ... ]و دیگران[ . – تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران.
تافلر، آلوین(۱۳۷۶) به سوی تمدن جدید: سیاست در موج سومر؛ ترجمه محمدرضا جعفری. – تهران: سیمرغ.
توحید فام، محمد(۱۳۸۱) دولت و دموکراسی در عصر جهانی شدن: سیری در اندِیشه های سیاسی معاصر جهان غرب .- تهران: روزنه.
خوارزمی، شهیندخت(بی تا) نشریه فولاد، شماره ۳۳، ص ۵۴.
روشه، گی(۱۳۶۸) تغییرات اجتماعی؛ ترجمه منصور وثوقی. – تهران: نشر نی.
روشه، گی (۱۳۸۲) مقدمه‌‌ای بر جامعه شناسی عمومی : سازمان اجتماعی . ترجمه هما زنجانی زاده . تهران : سمت.

سایت شرکت مخابرات ایران : http://www.irantelecom.ir

شولت، جان آرت(۱۳۸۲) نگاهی موشكافانه بر پدیده جهانی شدن؛ ترجمه مسعود كرباسیان. – تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی.
صدوقی ، مراد علی (۱۳۸۰) تكنولوژی اطلاعاتی و حاكمیت ملی . تهران : وزارت امور خارجه .
فالكس ، كیث (۱۳۸۱) شهروندی .ترجمه محمد تقی دلفروز . تهران : كویر .
قدیری اصل، باقر(۱۳۴۸) سیر اندیشه اقتصادی . – تهران : دانشگاه تهران
كاستلز، مانوئل(۱۳۸۰) عصر اطلاعات، اقتصاد، جامعه و فرهنگ؛ ترجمه احد علیقلیان، افشین خاكباز، حسن چاوشیان؛ ویراستار علی پایا. – تهران: طرح نو.
گیبینز،جان ؛ ریمر ، بو ( ۱۳۸۱) سیاست پست مدرنیته : درآمدی بر فرهنگ و سیاست معاصر . ترجمه منصور انصاری . تهران : گام نو.
گیدنز، آنتونی(۱۳۷۳). جامعه شناسی؛ ترجمه منوچهر صبوری. – تهران: نشر نی.
لاین، دیوید(۱۳۸۱) پسامدرنیته ، ترجمه محمد رضا تاجیک ._ تهران: بقعه.
محسنی ، منوچهر (۱۳۸۰) جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی . تهران : دیدار
مك چسنی ، رابرت (۱۳۷۹) " مبارزه جهانی برای ارتباط دموكراتیك " . ترجمه محمد نبوی ]گردآورنده و ویراستار[ جامعه انفورماتیك و سرمایه داری : واقعیت و اسطوره . تهران : آگاه .
نولان، پاتریک(۱۳۸۰) جامعه های انسانی: مقدمه ای بر جامعه شناسی کلان.- تهران: نشر نی.
واترز، مالكوم(۱۳۸۱) مدرنیته؛ تألیف هربرت اسپنرو ... ] دیگران[؛ ترجمه منصور انصاری. – تهان: نقش جهان.
ولدان، رقیه(۱۳۸۰) خبرنامه انفورماتیك / شماره ۷۸، ص ۳۱.
وینسنت، اندرو(۱۳۷۱) نظریه های دولت، ترجمه حسین بشیریه .- تهران: نشر نی.
هیر شكوپ ، كن (۱۳۷۹)" دموكراسی و تكنولوژی های جدید" . ترجمه رضا مریدی . در كتاب : خسرو پارسا ] گردآورنده و ویراستار[ جامعه انفورماتیك و سرمایه داری : واقعیت و اسطوره . تهران : آگاه.


Blinder, Alan S.(۲۰۰۶), Offshoring: The Next Industrial Revolution ForeignAffairs,۰۰۱۵۷۱۲۰,Mar,Vol.۸۵,Issue۲

Cawkell, A.E. (۱۹۸۷),Evolution of an Information Society, ASLIB, London,

NASSCOM (۲۰۰۲), "National Association of Software and Services Companies", The IT in India: Strategic Review, NASSCOM, New Delhi,

line,Maurice B(۲۰۰۳). democracy and information : transmitters and receivers. Library management. Vol ۲۴ number ۸/۹.

keskinen, auli(۲۰۰۱) Future democracy in the information society. Futures ۳.

منبع : سایر منابع