ردپای نفت در تاریخ معاصر

«نفت» از لحظه اکتشاف تا به امروز تاثیر غیرقابل انکاری بر کشور ایران داشته‌است، تا آنجا که ردپای آن را در بسیاری از رویدادهای بزرگ تاریخ معاصر ایران می‌توان یافت، مثل کودتای ۲۸ مرداد. هر دولتی نیز رویکردی خاص به این صنعت داشته‌است که گاه این رویکرد کارگشا بوده و گاه ویران‌کننده. از این نظر بررسی رویکرد این دولت‌ها در گذر زمان خالی از لطف نیست و می‌تواند افق‌های جدیدی را در برابرمان بگشاید. دراین باره با رضا وثوقی، کارشناس مسائل نفتی و عضو تحریریه هفته‌نامه «دانش نفت» به گفت‌وگو نشسته ایم که نتیجه آن را می‌خوانید.
● آقای وثوقی اجازه بدهید بحث را با این سوال آغاز کنیم که به نظر شما نفت از چه زمانی در زندگی مردم ایران تاثیر گذاشت؟
نفت در سال ۱۲۸۷ کشف شد و در سال ۱۲۸۸یعنی یک سال بعد بر زندگی گروهی از مردم ایران یعنی ایل بختیاری تاثیر مستقیم گذاشت . یک دهه بعد هم در زندگی اعراب خرمشهر تاثیر مستقیم گذاشت و این تاثیر ادامه داشت تا زمانی که صنعت نفت ملی شد و بعد از آن و در اواسط دهه ۴۰ با اعلام برنامه های دولت پهلوی، نفت و اقتصاد نفتی به صورت مستقیم در معیشت و زندگی مردم تاثیر گذاشت.
● آیا کشف نفت تاثیری بر رشد دموکراسی و تقویت حکومت مردم بر مردم داشته است؟
اولین جنبش آزادیخواهی ایران در دولت دکتر مصدق و با ملی شدن صنعت نفت شکل گرفت. به عبارتی همین بهانه‌ای شد که مردم به صورت گسترده برای دریافت مطالبات خود به صحنه بیایند.
● بیشترین نوسانات و قیمت نفت بعد از ملی شدن صنعت نفت تا به امروز چه زمانی بوده‌است؟
نفت ایران بعد از ملی شدن در چند دوره مختلف شاهد بیشترین نوسانات بود، اما به طور مشخص در زمان جنگ اعراب و اسرائیل و جنگ ایران و عراق و در حدود سال‌های ۱۹۷۳تا ۱۹۸۹ میلادی و قبل از فروپاشی شوروی و آخرین بار هم در یک سال اخیر شاهد نوسانات بسیاری بود. البته رشد ۱۵۰ درصدی نفت در سالهای اخیر بالاترین میزان رشد پس از ملی شدن نفت است.
● آیا افزایش قیمت نفت در زمان های مختلف به نفع جامعه هم بوده‌است؟
افزایش در آمد نفت قبل از انقلاب بیشتر از آن که آثار مثبتی داشته باشد آثار منفی داشته‌است، زیرا دولت پهلوی ناگهان با درآمد انبوهی مواجه شد که برنامه ای برای استفاده از آن درآمدها نداشت. از سوی دیگر سیاست‌های اقتصادی کشور توسط شخص محمد رضا پهلوی تببین می شد و وی نیز علاقه به توسعه نظامی و گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی داشت. بنابراین رشد قیمت نفت تاثیر مثبتی بر کشور نداشت. البته بعضی کارخانه ها در زمان دولت پهلوی احداث شد، ولی اقتصاد سنتی و بارور کشور را نابود کرد و ما از یک صادر کننده بزرگ محصولات کشاورزی به وارد کننده اول گندم و محصولات دامی تبدیل شدیم . بعد از دوران پهلوی در یک سال اخیر هم که بیشترین رشد قیمت نفت را شاهد هستیم و در حال حاضر هم با افزایش قیمت نفت، ساز و کار اقتصادی ما تغییر زیادی نکرده است. افزایش قیمت در یک سال اخیر یک تفاوت عمده با قبل از انقلاب دارد به این شکل که قبل از انقلاب بیشترین نفت تولید شده به فروش می رفت، ولی در حال حاضر پس از کسر مصرف داخلی باقی مانده آن را می فروشیم. به طور مثال اگر قبل از انقلاب ۵ میلیون بشکه نفت تولید می‌شد و ۵/۴ میلیون آن به فروش می رفت، در حال حاضر از ۵ میلیون بشکه نفت تولیدی حداکثر ۵/۱ میلیون آن را می توانیم بفروشیم.
● شما به رفتار نامناسب دولت پهلوی در زمان افزایش قیمت نفت اشاره کردید. بعد از انقلاب چطور؟ رفتار مناسبی در قبال افزایش قیمت نفت داشته ایم؟
به طور قطع می‌توانم بگویم خیر. فقط در دولت آقای خاتمی بود که با تاسیس صندوق ذخیره ارزی، مازاد افزایش درآمد نفتی در آن صندوق ذخیره می شد .
● عده‌ای اعتقاد دارند که اگر در دولت های قبل مصرف فرآورده های نفتی و بخصوص بنزین در کشور ساماندهی می شد ،امروز دولت مجبور نبود با یک سیاست انقباضی سخت مصرف بنزین را کاهش دهد. نظر شما چیست؟
دولت ششم و هفتم شجاعت و توانایی این را که نفت را سهمیه بندی کنند داشتند، ولی نیازی به آن احساس نمی کردند ، زیرا نفت ۱۲ دلار بود و بنزین حدود ۱۰ سنت بود. از سوی دیگر مصرف بنزین در کشور بسیار پایین تر از حال حاضر بود و ما هزینه کمی بابت ورود بنزین پرداخت می کردیم. باید به یک نکته توجه کنیم که سهمیه بندی معلول دو حادثه است. امروز اگر دولتمردان ما به سمت سهمیه بندی بنزین رو آورده اند به دلیل این است که از دو سمت تحت فشار بودند؛ اول افزایش قیمت نفت و به تبع آن افزایش قیمت بنزین و عامل دوم این که کشور به حدی از مصرف بنزین و به نوعی زیاده روی در مصرف بنزین رسیده بود که چاره ای جز سهمیه بندی بنزین نبود .
● شما یکی از عوامل مصرف زیاد بنزین را مصرف بی رویه بنزین عنوان کردید. آیا گسترش نامحدود و لجام گسیخته صنعت خودرو سازی در کشور در دولت های گذشته را می توان علت اصلی افزایش مصرف دانست ؟
امروز در همه جای دنیا و حتی ایران، داشتن خودرو برای هر خانواده لازمه و نشانه رفاه در کشور است، اما با یک پیش شرط که مصرف آن را کم کنیم. اگر ما زمانی که شعار می‌دادیم هر خانواده ایرانی باید یک خودرو داشته باشد، تولید پیکان را متوقف می کردیم و تعرفه واردات خودرو را به صفر می رساندیم و صنعت خودرو را وارد یک رقابت بین‌المللی می کردیم وضعیت بسیار بهتر از امروز بود. با وجود این که من موافقم هر خانوده ایرانی باید یک خودرو داشته باشد، اما باید بپذیریم که در دولت‌های گذشته به صنعت خودروسازی آن گونه که باید توجه نکردیم و فقط در دوره آقای زنگنه بزرگترین اتفاق رخ داد و پیکان از چرخه تولید خارج شد .
● به نظر شما روش سهمیه بندی بنزین به این صورت درست است ؟
البته در دنیا شاهد برنامه های سهمیه بندی به این صورت که در کشور اجرا می شود نبودیم و فقط یک بار در جنگ جهانی دوم، بنزین توسط انگلیسی ها جیره بندی شد . در ایران هم در زمان جنگ یعنی در سال ۶۴ سهمیه بندی به صورت موقت انجام گرفت. آن هم به دلیل حمله عراق به پالایشگاهای نفت بود. اصولا دولت هایی که در ایران بر روی کار می آیند دو راه بیشتر در مقابل مصرف بی رویه ندارند؛ یک راه تزریق مسکن های موقتی و ورود سوخت هایی مانند گاز است و راه دیگر، آزاد سازی قیمت بنزین. سهمیه بندی که از سال گذشته با صدور کارت هوشمند سوخت به مرحله اجرا در آمد با توجه به نوع مکانیزم اتخاذ شده به نظر می رسد که ادامه دار باشد و تا زمان آزاد سازی قیمت بنزین و یکسان شدن آن با قیمت‌های جهانی در سال ۱۳۹۱ ادامه داشته باشد، مگر اینکه دولت تصمیم جدیدی بگیرد و قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار سقوط کند؛ در آن زمان می توان سهمیه بندی را لغو کرد.
● آینده صنعت نفت را با توجه به انرژی هسته ای چگونه می بینید ؟
انرژی هسته ای رشد قابل توجه ای داشته است اما نمی تواند جای نفت را بگیرد و نفت همیشه به عنوان انرژی اول باقی خواهد ماند و آینده صنعت نفت ایران با توجه به موضوعاتی مانند هزینه های سرمایه گذاری در صنعت نفت و ذخایر قطعی نفت ایران بسیار درخشان خواهد بود، زیرا ذخایر نفت عربستان و عراق و کویت در حال اتمام است و حتی دولت آمریکا نیز در ۲۰ سال آینده نفتی برای تولید اقتصادی نخواهد داشت، مگر در آلاسکا و کانادا که هزینه تولید و استخراج آن بسیار زیاد است. این در حالی است که هنوز در کویر مرکزی ایران و استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان کنکاشی برای کشف نفت صورت نگرفته است و با توجه به فلات ایران، ذخایر بسیار کشف نشده ای وجود دارد. بنابراین اگر ما سرمایه گذاری خوبی بر روی صنعت نفت انجام دهیم ، دانش نفتی خود را به روز کنیم و نیروی انسانی خود را تقویت و حفظ کنیم، در سال‌های آینده به بزرگترین قدرت نفتی تبدیل خواهیم شد.

منبع : بنیاد باران