تئاتر دینی و ارزش‌ها

▪ تعریف شما از تئاتر دینی چیست؟
ـ البته این باب شده است که می‌گویند تئاتر دینی یا سینمای دینی. من از یک منظر این دسته‌بندی‌ها را قبول ندارم زیرا اعتقادم این است که در جمهوری اسلامی هر کاری اجرا شود لاجرم باید ظرفیت‌های اخلاقی و مذهبی در آن وجود داشته باشد. ما سینما و تئاترمان اصلاً سینما و تئاتر اخلاق‌گراست و هر چیزی هم مرتبط با اخلاق باشد مسلماً در جرگه هنر دینی قرار می‌گیرد. تئاتر یا سینما فرقی نمی‌کند. تئاتر دینی، به طور اخص تئاترهای تاریخی و پرداختن به تاریخ اسلام است و می‌شود این نام را از آن برداشت و نام تئاتر تاریخی یا تاریخ مذهبی را روی آن گذاشت به هر حال من نظرم این است.
▪ در مورد سابقة تئاتر دینی در ایران و استقبال مخاطبان از این نوع آثار، کمی صحبت بفرمایید.
ـ از دیرباز مهم‌ترین نمایش‌های مذهبی ما تغزیه بوده است و تعزیه نمایشی جا‌افتاده و نمادین است و در واقع معرف نمایش ایرانی در دنیاست منتهی با توجه به اینکه تعزیه ارتباط چندانی با همة قشرهای جامعه برقرار نمی‌کند و عموماً قشرهای خاصی در کوچه و بازار تعزیه را دوست دارند و افرادی که احتمالاً می‌خواهند با کشمکش‌ها، درگیری‌ها، قصه‌های لو‌نرفتة نو و تازه رو در رو باشند، در واقع برای تماشای آن‌ها بیایند مسلماً تعزیه را برای دیدن انتخاب نمی‌کنند زیرا تعزیه، قصه‌های لو‌رفتة تاریخی است که در هر صورت مردم ما همة این قصه‌ها را می‌دانند و نیازی به هم‌ذات‌پنداری، ایجاد کشش دراماتیک و تعلیق ندارد. و آنچه اتفاق می‌افتد آن چیزی است که اتفاق افتاده و همه می‌دانند.
با توجه به این شرایط مسلماً اگر بخواهیم بگوییم که از چه زمانی شروع شده است واقعیت این است که باید تاریخ را ورق زد. من خودم یادم است که وقتی دوازده ساله بودم در سالن برج آزادی، نمایش حج ابراهیم حج عاشورا را که کاری مذهبی بود اجرا کردیم و من به عنوان بازیگر نوجوان در این نمایش بازی کردم. نمایش‌های مذهبی از دیرباز حتی قبل از انقلاب وجود داشته است ولی حالا بیشتر به آن توجه می‌شود.
▪ وضعیت تئاتر دینی را از سال ۱۳۵۷ تا کنون، چطور ارزیابی می‌کنید؟
ـ مسلماً انقلاب باعث شده که توجه خاصی به نمایش‌های مذهبی شود. من نوعاً نمایش‌های مذهبی کار می‌کنم که متأسفانه خیلی هم به آن توجه نمی‌شود. مثلاً من امروز در روزنامه‌ای خواندم که نوشته بود جای نمایش‌های مذهبی در تالارهای کشور خالی است. خیلی متأسفم در حالی که خود من آمادگی و ظرفیت اجرای دو نمایش در سالن‌های مختلف تهران را دارم که یکی از آن‌ها را در حال حاضر در برج آزادی اجرا می‌کنم. متأسفانه امکاناتی را که بتوانم آن را در تئاتر شهر اجرا کنم برایم فراهم نکردند.
▪ به نظر شما سرّم انایی و راز زیبایی این گونه آثار چیست؟
ـ به نظر من دلیلش پرداختن به شخصیت‌هایی است که مردم آن‌ها را دوست دارند. شخصیت‌های بی‌نظیر تاریخ اسلام مورد وثوق مردم‌اند و مردم با این شخصیت‌ها خو گرفته‌اند، زندگی کرده‌اند و آن‌ها جزء اعتقادها و باورهای مردم شده‌اند به این دلیل مانایی و پویایی و در واقع خاستگاه مردم ما هستند و مردم آن‌ها را دوست دارند.
▪ گذشت زمان چه تأثیری در کلیت تئاتر دینی داشته است؟
ـ به هر حال تئاتر ایران دچار پستی و بلندی و اوج و فرود است و دچار نوسان و کاستی و گرنه این ربطی به تئاتر مذهبی ندارد و تئاتر مذهبی همواره بوده و من آرزو می‌کنم روزی برسد که سالنی مختص نمایش‌های مذهبی باشد. به طوری که همة مردم در همة زمان‌ها و در همة روزهای سال بدانند یک تئاتر مذهبی در حال حاضر روی صحنه است و خوب است که بروند و آن را ببینند و من فکر می‌کنم جای چنین سالنی در کشور ما خالی است و این نوسان همیشه در تئاتر کشور بوده و تئاتر دینی و مذهبی هم مستثنی از کلیت تئاتر کشور نیست.
▪ شخصیت‌پردازی در تئاتر دینی چگونه است؟
ـ عده‌ای از شخصیت‌ها، زندگی تاریخی دارند یعنی مستندات تاریخی و همان شخصیت‌ها را روی صحنه می‌بینیم که خیلی از آن‌ها نیازی به شخصیت‌پردازی ندارند بعضی از شخصیت‌ها تاریخی‌اند و آن‌ها نیاز به پرداخت دارند و اتفاقاً باید دقیق و سنجیده و بی‌عیب و نقص شخصیت‌پردازی شوند زیرا اگر مشکلات تاریخی داشته باشند قاعدتاً تماشاگرانی هستد که اطلاعات تاریخی آن‌ها بالاست و ممکن است که نسبت به آن‌ها اعتراض کنند و عده‌ای از شخصیت‌های تخیلی هم وارد می‌شوند که مسلماً به آن‌ها هم براساس قائدة کارهای دراماتیک نمایشی، باید پرداخته شوند.
▪ در تئاتر دینی چقدر استفاده از تخیل جایز است؟
ـ در تاریخ دینی کشور قصص مختلفی وجود دارد منتها همة این قصص جذابیت‌های دراماتیک ندارند و به هر حال نویسنده باید از ذهن تخیلی خود استفاده کند تا بتواند بار نمایشی اضافه کند به آن ماجراهای تاریخی و اگر این اتفاق نیفتد دیدن صحنه‌های تکراری برای دنبال کردن قصة نمایش، جذابیتی نخواهد داشت و مسلماً تماشاگر برای تماشای آن رغبتی از خود نشان نخواهد داد.
▪ به نظر شما اجرای تئاتر دینی زمان و مکان خاصی را می‌طلبد؟
ـ همان طور که عرض کردم احتیاج به زمان خاصی ندارد و به نظر من به صورت روتین در طول سال باید شاهد اجرای این گونه آثار باشیم چون خیلی از مردم طرفدار این نوع آثار هستند.
▪ شما چه پیشنهادهایی برای تقویت فعالیت تئاتر دینی دارید؟
ـ پیشنهاد اصلی من این است که وزارت ارشاد که متولی این ماجراست باید نویسندگان زبده را جمع کند و به آن‌ها دلگرمی بدهد چه از جهت اقتصادی، چه به لحاط تشویقی. به آن‌ها سفارش کار بدهد با موضوعات مختلف. و دست‌مزد آن‌ها را هم پرداخت کند تا آن‌ها بنویسند و این نوشته‌ها را در اختیار کارگردان‌های با‌تجربه در عرصة تئاتر مذهبی قرار دهند تا ایشان آن نمایش‌ها را به صحنه بیاورند. وقتی ما نوشته‌ای در‌خور اجرا نداریم چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم که کارهای خوب و فاخر در سالن‌های نمایش اجرا شود و من فکر می‌کنم یکی از کارهای مهم این باشد و دوم ارزش قائل بودن به نفس کار مذهبی، البته نه در حد شعار، بلکه واقعاً و عملاً. در این صورت است که کارگردان‌های زیادی وارد این عرصه خواهند شد.
▪ وضعیت منابع در حوزة تئاتر دینی چگونه است؟ آیا دسترسی به آن‌ها آسان است؟
ـ منابع هست ولی متأسفانه یا خوشبختانه، این منابع خیلی پراکنده است و متغیر یعنی روایات چند‌گانه است و حتی مثلاً در نمایش خود من اگر ملاحظه کنید در مورد مهریة حضرت زهراست که چند روایت وجود دارد و ما یکی از این روایت‌ها را که کمتر به آن توجه شده است به نمایش گذاشته‌ایم و وقتی مخاطب‌ها می‌بینند با این سؤال مواجه می‌شوند که مگر مهریة حضرت زهرا(س) آب نبوده در حالی که این روایت نشان می‌دهد که مهریة حضرت زهرا(س) چهارصد سکه بوده است و من فکر می‌کنم که منابع زیاد است ولی به هرحال استفاده از چه منبعی می‌تواند اثر گذارتر باشد و در عین حال کمتر دارای حاشیه باشد و این مهم است استفاده از این منابع.
▪ حمایت مسئولان از تئاتر دینی چگونه است؟
ـ بخشی در حد شعار، و بخشی در حد عمل، من خودم همیشه دوست دارم یک کار بزرگ و فاخر مذهبی انجام دهم. ولی متأسفانه تا کنون بودجة لازم در اختیارم قرار نگرفته است. من اصولاً در طول سال حداقل سه کار انجام می‌دهم و سه نمایش به روی صحنه می‌برم ولی با بودجة یک نمایش، که به نظرم می‌آید این، کمی بی‌انصافی است و وقتی دوستان از دور به مسئله نگاه می‌کنند فکر می‌کنند که چقدر بودجه و حمایت مالی و معنوی در اختیار دارم در صورتی که واقعاً این گونه نیست.
▪ وضعیت ورود و استقبال نیروهای جوان به این عرصه چگونه است؟ آیا فقط برای ورود به عرصه‌های مختلف و شروع وارد این کار می‌شوند؟
ـ خیلی وقت‌ها این طور است و این کارها پلی می‌شود برای حضور افراد جوان برای کسب تجربه. ولی خیلی وقت‌ها هم این گونه نیست و در حال حاضر می‌بینم که خیلی از جوان‌ها که وارد این عرصه می‌شوند این نوع کارها را دوست دارند.
▪ با توجه به وضعیتی که بر‌شمردید چه آینده‌ای را برای تئاتر دینی پیش‌بینی می‌کنید؟
ـ آیندة تئاتر دینی بستگی دارد به روند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و متولیان این ماجرا. یعنی حوزة هنری، ارشاد و جاهایی که در حقیقت وظیفة آن‌ها اشاعه و نشر کارهای مذهبی است. ولی فکر می‌کنم که آیندة بدی نداشته باشد به شرط اینکه متن‌های جدی و جدید وارد حوزة تئاتر دینی شود.
▪ آثاری را که در حال حاضر با محوریت دینی اجرا می‌شود را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ـ متغیر است. بعضی‌ها خیلی خوب، و بعضی‌ها خیلی ضعیف، ولی خوشبختانه الان مثل گذشته نیست. ما قبلاً شاهد خیلی از کارهای مذهبی بودیم که ضعیف اجرا می‌شد ولی الان مدتی است که کسی جرئت نمی‌کند کار ضعیف ارائه دهد، زیرا راهی برای حصول به نتیجه و اجرا در تئاترهای خوب پیدا نمی‌کنند.
▪ شما چقدر با این نظر موافقید که این روزها اغب نمایش‌های دینی ما وجوه دراماتیک لازم را ندارند؟
ـ من خودم همیشه در کارهایم به وجوه دراماتیک نمایش خیلی اهمیت می‌دهم یعنی باید تماشاگر از دید نمایش روی صحنه راضی بیرون برود ولی متأسفانه کارهایی اجرا می‌شود که آفتابه لگن آن‌ها هفت دست ولی شام و ناهارشان هیچ است. به نظر من شام و ناهار نمایش‌های دینی کشش‌ها، و ظرفیت‌های دراماتیک خوب است که در خیلی از کارهای مذهبی دیده نمی‌شود.
▪ به نظر شما برگزاری جشنواره‌های دینی می‌تواند تأثیر مثبتی بر تئاتر کشور بگذارد؟
ـ به اعتقاد من جشنواره‌ها همیشه می‌تواند انگیزه ایجاد کند. اگر نباشد انگیزه‌های رقابتی از بین می‌رود متأسفانه مدتی است که می‌بینیم که جشنواره‌ها رنگ و بوی تازه و نو شکل مناسبی ندارند. متأسفانه به آن‌ها اعتنایی نمی‌شود ولی در مجموع جشنواره‌ها همیشه خوب هستند.
▪ چقدر با ادغام جشنواره‌های تئاتر دینی در قالب یک جشنواره، موافق هستید؟
ـ به شدت موافقم، زیرا آن‌ها باید با هم رقابت کنند و وقتی آن‌ها را از هم جدا می‌کنیم همه متهم می‌کنند کارهای دینی را به ضعف. مثلاً چند روز پیش در یک کنفرانس خبری، خبرنگاری پرسید چرا کارهای مذهبی ما ضعیف است؟ از او پرسیدم: شما تا حالا یک کار از خود من دیده‌اید گفت: ندیدم ولی همه می‌دانیم که ضعیف است. من گفتم: «این چه قضاوتی است شما وقتی ندیدید حق ندارید که قضاوت کنید.» البته من نمی‌خواهم بگویم که کارهای من خیلی خوب است.
متأسفانه کارهای مذهبی دیده نمی‌شوند تا قضاوت درستی روی آن‌ها بشود. و این برای این است که جدا از هم هستند مثلاً ما همیشه در مناسبت‌های مذهبی کارهای مذهبی را در سالن‌های نمایش اجرا می‌کنیم و کسانی که دوست دارند می‌آیند و می‌بینند ولی اگر در کنار نمایش هملت، مثلاً در سالن چهار سو، یک کار مذهبی اجرا شود هر کسی می‌خواهد در هر زمانی می‌آید و آن را می‌بیند و می‌بیند که این طور که می‌گویند، نیست، آثار مذهبی فاخری هم در کشور اجرا می‌گردد ولی متأسفانه دیده نمی‌شود، جز زمان‌های خاص.
▪ چقدر با استفاده از عناصر آیینی در تئاتر دینی موافق هستید؟
ـ به هر حال آثار دینی از آثار آیینی و مشخصه‌ها و به هر مؤلفه‌های آیینی جدا نیست و خیلی خوب است که تلفیق این‌ها همواره دیده شود و از عناصر آیینی در آثار دینی استفاده شود.
▪ سخن آخر
ـ فکر می‌کنم چیزی نمانده برای گفتن و من همة‌ حرف‌هایم را زده‌ام. متشکرم.

پریسا محمدی

منبع : سورۀ مهر