بازی روسی

در همسایگی سرزمین ایران، کشورهای زیادی قرار گرفته اند، اما در این بین ترکمنستان از زمان استقلال تاکنون، جایگاه ویژه ای به لحاظ اقتصادی در سیاست خارجی ایران داشته است. ایران و ترکمنستان علاوه بر داشتن بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک آبی و زمینی، اشتراکات فرهنگی و تاریخی فراوانی با یکدیگر دارند و این شاخص ها در حقیقت پتانسیل های خوب برای گسترش روابط بیشتر بین دو کشور محسوب می شوند. از این رو طی سال های گذشته همواره روابط سیاسی دوستانه و نزدیکی میان ایران و ترکمنستان برقرار بوده است. با این حال، اقدام ترکمنستان در زمینه قطع صدور گاز خود به ایران در اوج سرما علاوه بر آنکه اقدامی غیراخلاقی محسوب می شد، بر روابط دوستانه دو کشور نیز تاثیر گذاشت.
ترکمنستان که در زمره فقیرترین جمهوری های استقلال یافته از اتحادجماهیرشوروی محسوب می شود، علاوه بر داشتن منابع نفتی قابل ملاحظه، از لحاظ ذخایر گاز طبیعی نیز در مقام پنجم جهان قرار دارد. با این حال این کشور به سبب فقدان خطوط لوله صادراتی و اختلاف میان کشورهای حاشیه دریای خزر پیرامون وضعیت قانونی این دریاچه نفت خیز، در بهره گیری از ذخایر نفت و گاز خود موفق نبوده است. این امر موجب شده که شرکت های خارجی در امر سرمایه گذاری از خود تردید نشان دهند و در نتیجه اقتصاد ترکمنستان در حالت رکود باقی بماند.
در این بین ایران و روسیه تنها خریداران گاز طبیعی ترکمنستان هستند و صادرات گاز ترکمنستان به هر دو کشور براساس قراردادهای ۲۵ ساله صورت می گیرد. ترکمنستان در سال حدود ۶۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید می کند که حدود دو سوم آن به شرکت روسی "گاز پروم" صادر می شود. قرارداد ایران با ترکمنستان برای واردات گاز نیز در سال ۱۹۹۷ به مدت ۲۵ سال بسته شد و بر اساس آن خط لوله ای به طول دویست کیلومتر برای انتقال گاز ترکمنستان به ایران احداث گردید. طی این قرارداد ترکمنستان باید بالغ بر ۲۳ میلیون مترمکعب در روز به ایران گاز صادر کند. با این حال به رغم آنکه طی دو سال گذشته بهای گاز صادراتی ترکمنستان به ایران از ۴۲ دلار برای هر یک هزار متر مکعب به ۷۵ دلار افزایش یافته، اما درخواست ایران مبنی بر افزایش هشت میلیارد مترمکعب گاز در سال به چهارده میلیارد مترمکعب هرگز عملی نشده است. در زمستان سال گذشته، در شرایطی که در اوج سرمای دی ماه ۱۳۸۶، مصرف گاز ایران نسبت به سال ۱۳۸۵ از افزایش ۱۰ درصدی برخوردار شده بود و گاز وارداتی از ترکمنستان حدود پنج درصد از کل مصرف ایران را تامین می کرد، صادرات گاز این کشور از صبح روز نهم دی متوقف گردید. در آغاز علت این عمل انجام پاره ای تعمیرات از جانب ترکمنستان اعلام شد و پس از مدتی مشخص گردید که دلیل اصلی این اقدام به زیاده خواهی ترکمن ها مبنی بر افزایش قیمت باز می گردد. به رغم آنکه برخی از تحلیلگران و کارشناسان منطقه، قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران را یک بازی سیاسی پیچیده بین روسیه، آمریکا و ترکیه تلقی می کنند و نزدیکی ترکیه به آمریکا را سبب قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران و در نتیجه صادرات گاز ایران به ترکیه می پندارند، با این حال بیش از آنکه از دریچه توطئه به این مساله نگاه شود، باید موضوع قطع گاز را پیروی ترکمنستان از "بازی روسی" به حساب آورد.
از سوی دیگر در شرایطی که این درگیری ها بین ایران و ترکمنستان وجود داشت، اخبار جدیدی منتشر شد که طی آن ترکمنستان طبق قراردادی ۳۰ ساله باید سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی با قیمت ۱۹۵ دلار به ازای هر هزار متر مکعب به چین صادر نماید. این قرارداد در حالی منعقد شد که ظرفیت تولید گاز در ترکمنستان حدود ۳/۱ هزار میلیارد متر مکعب است و با صادر کردن ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال، سهم زیادی از توان صادراتی این کشور، وارد بازار چین می شود. ضمن آنکه قیمت اعلام شده در این قرارداد، از دو برابر قیمت گاز صادراتی ترکمنستان به ایران نیز بیشتر است.
قطع صدور گاز ترکمنستان به ایران از دو جنبه داخلی و مسائل منطقه ای قابل بررسی است. در بعد داخلی، سرمای بی سابقه از یک سو و توقف صادرات گاز ترکمنستان به ایران از سوی دیگر باعث قطع گاز در برخی استان های ایران شد و مشکلاتی را در تامین گاز مصرف خانگی و تجاری و صنعتی ایران به وجود آورد. به ویژه قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران باعث شد که شهرهای شمالی و غربی ایران با کمبود سوخت مواجه شوند و مشکلات عمده ای برای مردم این شهرها پیش آید.
در بعد منطقه ای، قطع صدور گاز ترکمنستان به ایران موجب شد که تهران نیز گاز صادراتی خود به ترکیه را قطع نماید. ایران بر اساس قراردادی که در سال ۱۹۹۶ با ترکیه برای صادرات گاز به آن کشور امضا کرده، از سال ۲۰۰۱ صادرات گاز به آن کشور را آغاز نموده است. بر اساس این قرارداد، ایران روزانه حدود بیست تا سی میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر و حدود یک سوم گاز مصرفی این کشور را تامین می نماید.
به دنبال این واقعه در پی سفر رئیس شرکت ملی گاز ایران به عشق آباد، رئیس جمهور ترکمنستان دستور از سرگیری صادرات گاز را صادر کرد. به این منظور در اردیبهشت ماه امسال قربانقلی بردی محمدوف ـ رئیس جمهور ترکمنستان ـ و سیدرضا کسایی زاده، رئیس شرکت ملی گاز ایران و معاون وزیر نفت، در عشق آباد درباره امکان از سرگیری صدور گاز ترکمنستان به ایران با احتساب افزایش قیمت های جهانی برای سوخت گفت وگو کرده اند. رئیس شرکت ملی گاز ایران اعلام کرد که ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین کشورهای صادرکننده نفت و گاز، سیاست خود را براساس گرایش ها در بازار جهانی پایه گذاری می کند و موضع ترکمنستان را کاملاً قابل پذیرش می داند. طرفین توافق کردند که مسائل نهایی برای صدور گاز به ایران، نرخ و حجم آن در چارچوب مذاکرات دوجانبه در سطح کارشناسان و متخصصان ایران و ترکمنستان توافق شود.
معاون وزیر نفت نیز در مصاحبه ای در اردیبهشت امسال اعلام کرد که مذاکرت گازی ایران و ترکمنستان پس از وصل مجدد گاز آغاز شد و حجم گاز وارداتی ایران از این کشور رو به افزایش است به گونه ای که تا زمستان امسال به ۳۰ میلیون متر مکعب در روز می رسد. اکنون برخی از مجتمع های پتروشیمی ایران از گاز وارداتی ترکمنستان استفاده می کنند.
وی در رابطه با اصلاح قیمت قرارداد واردات گاز از ترکمنستان گفت: در ملاقات با رئیس جمهوری ترکمنستان بر روابط حسنه دو کشور و حسن همجواری در تجارت انرژی تاکید شد.
مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران افزود: بر اساس توافق صورت گرفته با ترکمن ها، ایران در توسعه مخازن گازی ترکمنستان حضور می یابد تا با افزایش تولید گاز این کشور، امکان افزایش صادرات گاز ترکمنستان به ایران فراهم شود. به این ترتیب ایران نخستین کشورخارجی خواهد بود که در بخش خشکی ترکمنستان به فعالیت های بهره برداری از منابع هیدروکربوری می پردازد. همچنین مطالعه فرمول قیمت مربوط به بعد از سال ۲۰۰۹ میلادی خواهد بود. هرچند از ۲۵ آوریل ۲۰۰۸ نیز شاهد افزایش قیمت خواهیم بود. مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران از تشکیل کارگروه مشترک بین ایران و ترکمنستان خبر داد و افزود: در این کار گروه که منافع و دیدگاه های هر دو کشور را مورد نظر قرار می دهد، پیش نویس الحاقیه قرارداد ۱۹۹۵ و MOU در مورد توسعه همکاری های مشترک انرژی در آینده بررسی خواهد شد.

الهام رسولی ثانی آبادی

منبع : هفته نامه آتیه