موسیقی، لالایی تاریخ در گهواره نیمروز

موسیقی سنتی سیستان و بلوچستان یادگاری از ادوار مختلف تاریخی است که فرهنگ و تمدن کهن ایران باستان را در این گوشه از سرزمین آریایی تداعی می کند.
طنین موسیقی سنتی و مذهبی سیستان و بلوچستان از شمال گرفته تا جنوب یاد آور خاطره های خوش و تلخی است که برگرفته از احساسات پاک و دلنشین مردم غیور و مرزدار کشورمان در این نقطه از ایران زمین است.
امروزه نام و آوازه مردمان سیستان و بلوچستان نه تنها در ایران باستان بلکه در دنیا پیچیده و هر بیننده و شنونده ای را به دریایی از فرهنگ و تمدن اصیل رهنمون می سازد.
سیستان و بلوچستان، سرزمینی که تاریخ نیز از وجود این دیار سر خوش و شادمان بوده و بر خود می بالد مردمانی سختکوش، مؤمن، متعهد به نظام اسلامی را در خود جای داده که گوشه گوشه اش بوی فرهنگی اصیل برگرفته از گذشتگان را می دهد.
بی گمان، تهیه ده ها و صدها گزارش از فرهنگ و تمدن کهن سیستان و بلوچستان تنها بخشی از آوازه چنین سرزمینی را بر همگان آشکار می سازد.
مجموعه اقوام ساکن در استان به همراه سنن و شیوه خاص زندگی با الگوی سکونت، آداب و رسوم ویژه و اعیاد و مناسبت ها برخی از جاذبه های چشم نواز استان است.
آری، بی گمان از موسیقی سیستان و بلوچستان که تداعی کننده احساسات درونی مردمان این خطه است تاکنون کمتر سخن به میان آمده است.
مردمان سیستانی و بلوچ در شمال و جنوب سیستان و بلوچستان با خلاقیت و هنر خود که برگرفته از ذوق و سلیقه آنان است نواها و ترانه های به یاد ماندنی را می سرایندو می نوازند.
موسیقی سیستان و بلوچستان از جمله هنرهایی است که به جهت شرایط خاص استان شاخص تر از دیگر استان ها بوده است.
شمال استان یعنی سیستان که آوازه اش با هامون و آثار باستانی و فرهنگ و هنر اصیل منحصر به فرد آن بر هیچ کس پوشیده نیست، مردمانی هنرمند را در خود جای داده که بررسی زوایای مختلف آن هر بیننده و شنونده ای را سرمست می کند.
سرزمین سیستان که روزگاری محل هنرنمایی پهلوان ایران زمین یعنی رستم دستان بود این روزها نیز رستم زاده های بسیاری را در خود جای داده که در عرصه های مختلف همچون وی، می درخشند.
و اما در جنوب سیستان و بلوچستان که شهرستان های خاش، ایرانشهر، سراوان، نیکشهر، چابهار، کنارک و سرباز را شامل می شود مردمانی خونگرم، دریادل، هنرمند و خلاق از آن میزبانی می کنند.
بلوچ ها یکی از اقوام اصیل و شناخته شده ایرانی هستند، که به زبان بلوچی که از نزدیک ترین خویشاوندان زبان فارسی است، سخن می گویند.
وجود فرقه ها و مذاهب مختلف و همزیستی مسالمت آمیز آنان در کنار یکدیگر، آداب و سنن مختلف، طبیعت بکر، تاریخ کهن و هنرهای دستی، خود سندی از تنوع و زیبایی استان است که باید دید و قضاوت کرد.
در مجالس عزاداری نیز مردم شیعه و سنی استان با توجه به گرایش های دینی و مذهبی حضوری پررنگ داشته و پیوندی محکم را به نمایش می گذارند.
سازهایی مانند قیچک، رباب، بنجو، تنبورک، دهلک، دو نلی، چنگ، سیمرغ و سازهای ضربی همچون طشت و کوزه مخصوص منطقه بلوچستان است.
● قیچک، یکه تاز میدان بلوچی
نام دیگر قیچک سرود یا سروز است. به قیچک نواز، سرودی می گویند. این ساز شبیه کمانچه است با این تفاوت که کاسه ای به بزرگی کاسه تار و دسته ای کوتاه دارد. هنگام نواختن روی زانو یا زمین قرار می گیرد و آرشه یا کمانک به طور افقی با سیم ها تماس دارد. قیچک را معمولاً در بلوچستان می سازند، طنین خوشایندی دارد و در آهنگ های بلوچی یکه تاز میدان است. صدای آن وسعت زیادی دارد به همین دلیل به عنوان مناسب ترین ساز برای اجرای موسیقی های شاد و غم انگیز انتخاب می شود. از نظر کارکرد و قدرت اجرای آهنگ های مختلف می توان قیچک را با ویلن مقایسه کرد.
رسول بخش زنگشاهی، یکی از قیچک نوازان مطرح ملی و بین المللی خطه سیستان و بلوچستان است که این هنر را به صورت موروثی از پدر آموخته و بارها و بارها با حضور در مراسم مختلف ملی و استانی سعی در معرفی موسیقی سنتی کشور و استان داشته است.
استاد زنگشاهی در گفت و گویی کوتاه و شنیدنی با ما می گوید که متولد ۱۳۲۰ در سیستان و بلوچستان است و هنر نوازندگی را از سن ۱۴ سالگی نزد پدر خود فرا گرفته است.
زنگشاهی می گوید: هنر نوازندگی قیچک نسل به نسل در میان قوم و طایفه ما وجود داشته و به نسل دیگر منتقل می شود.
به گفته وی، قیچک در زبان بلوچی، سرود نام دارد و بااشعار حماسی اجرا می شود.
او می گوید: ساز قیچک به همراه اشعار مورد نظر بیشتر در مراسم های جشن و عروسی کاربرد داشته و از استقبال خوبی نیز برخوردار است.
به گفته وی، قیچک مهم ترین و اصیل ترین ساز در میان دیگر سازها در بلوچستان است.
وی خاطر نشان کرد: تاکنون در مراسم های مختلف داخلی و خارجی اجرای برنامه داشته و از وی برای اجرا در برخی کشورهای اروپایی از جمله سوئد و آلمان نیز دعوت شده است.
هم اکنون چندین شاگرد نزداستاد زنگشاهی در حال فراگیری نواختن قیچک هستند.
● تنبورک، پهلوان موسیقی عرفانی
تنبورک یکی دیگر از آلات موسیقی سیستان و بلوچستان است که شباهت زیادی به سه تار دارد. در نوع موسیقی حماسی تنبورک نواز را پهلوان و در موسیقی عرفانی و صوت تنبورک نواز به تنبورکی مشهور است.
بیشتر محققان و کارشناسان موسیقی بلوچستان در این که رباب را از نظر اصالت منطقه ای در ردیف قیچک و تنبورک بگذارند، تردید دارند اما با توجه به این که رباب در نوع موسیقی عرفانی ابزار اصلی است و اجرای مراسم مولودی و موسیقی عرفانی نیز در پیرآباد سراوان بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد. می توان رباب را جزو ادوات اصیل موسیقی عرفانی بلوچستان به شمار آورد. این ساز شباهت زیادی با سه تار دارد البته رباب بلوچی ۱۸ تار دارد و طریقه گرفتن و نواختن آن مانند تنبورک است.
● بنجو، سری زخمی بر زانوی نواختن
یکی دیگر از ادوات موسیقی بلوچستان بنجو است که صدای شلوغ و رسایی دارد. به هنگام نواختن، یک سر آن را روی زانو و سر دیگرش را روی زمین می گذارند و با دست راست با مضراب، زخمه می زنند و با دست چپ یکی از دکمه های فلزی را فشار داده تا میله متصل به دکمه سیم ها را قطع کند و پرده را تغییر دهد و با کم و زیاد کردن فشار انگشتان روی دکمه ها هر نت طنین خاصی پیدا می کند.
● دونلی، سازی که در بمپور به خاک می رود
نی از دیگر ابزارهای موسیقی بلوچستان است که صدای سوزناک و غم انگیز دارد، نی از چوب نی ساخته می شود. نوازنده آن را نلی می گویند و در موسیقی گواتی نیز از نی استفاده می شود. علاوه بر نوازندگی تک نی در بلوچستان دو نی نیز نواخته می شود که به آن دو نلی می گویند. در حال حاضر تنها نوازنده دو نی در ایران که در جشنواره پارسال و امسال جایزه ویژه جشنواره فجر را دریافت کرد، استاد پیر «شیر محمد اسپندار» اهل بمپور ایرانشهر است و متأسفانه شاگردی که کار وی را دنبال کند، ندارد.
بلوچستان اساتید متعددی در رشته های مختلف موسیقی به دنیا معرفی کرده که زبانزد تمامی
علاقه مندان به این هنر هستند.
هنرمند استاد شیر محمد اسپندار و همچنین استاد موسی بلوچ برخی از نوازنده هاید دو نلی دنیا هستند که در این خطه سکونت دارند.
اجرای موسیقی این استادان در بخش دو نلی در مراسم استانی، کشوری و حتی بین المللی طرفداران زیادی را پیدا کرده است.
● دوکر، کوبیدن بر پوست ضخیم زندگی
دوکر را دهل نیز می گویند. این وسیله همیشه گروه را همراهی می کند و از این جهت ضرب را به خاطر می آورد، ولی با این تفاوت که ضرب را از یکسو می نوازند و دوکر را از دو طرف با ضربه های محکم بر پوست ضخیم می کوبند. دوکرنواز را دوکری می گویند.
● طشت و کوزه، طنین آهنگی در خاطره تاریخ
طشت و کوزه از سازهای قدیمی بلوچستان است که هم اکنون رو به فراموشی می رود و به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد. البته چند سالی است که مجدداً از سوی گروه ماشاءالله بامری در ایرانشهر مورد استفاده قرار می گیرد.
● سیمرغ، سازی تازه از قله قاف موسیقی بلوچستان
سیمرغ سازی است که به تازگی از سوی استاد جمعه، در سراوان ساخته شده که صدای آن ترکیبی از صدای رباب، بنجو و تنبورک است.
نعت و غزل یا همان موسیقی عرفانی بلوچستان یکی از هنرهای اقوام بلوچ است که در آن اشعار عرفانی از مولانا، حافظ، جامی، خسرو دهلوی، شیخ عثمان مروندی معروف به قلندر لعل شهباز و اشعار عرفا و شعرای محلی سراوان که اکثراً از بزرگان روستاهای پیر آباد و دهک هستند، به کار می رود.
● موسیقی های رایج در سرزمین نیمروز
صوت و نازینک نوعی موسیقی با آهنگ های شاد و نشاط انگیزاست که با ترانه و آواز همراه می شود.
ترانه های همراه این موسیقی متنوع بوده و پیرامون مفاهیم عاشقانه و زیبای طبیعت و حکایت ازشور و نشاط عشق و جوانی دارد.
موسیقی حماسی که دراصطلاح محلی موسیقی پهلوانی گفته می شود، در واقع بیان تاریخ و وقایع تاریخی و حماسی بلوچستان است.
موسیقی درمانی نیز که در اصطلاح محلی به آن گواتی می گویند، برای درمان بیماری های روحی به کار می رود.
موسیقی سهت یکی دیگر از انواع موسیقی است که از سوی زیور آلات زنان بلوچ نواخته می شود.
● موسیقی، تعلق خاطر سیستان و بلوچستان
زیبا ترین احساسات عرفانی و عمیق ترین دردهای اجتماعی و شورانگیزترین داستان های حماسی را هنرمندان سیستانی و بلوچ با زبان موسیقی بیان می کنند زیرا که سیستانی و بلوچ تعلق خاطر شدیدی به موسیقی بومی دارند.

علیرضا سنچولی

منبع : روزنامه ایران