نگاهی تاریخی به شیلات در جزیره آشوراده

● مقدمه
دریای خزر به جهت داشتن ذخایر ارزشمند گونه های ماهیان خاویاری که ازنظر تاریخی در جهان از جایگاه خاص و مهمی بر خوردار می باشد ، در این دریای کهن از گذشته های دور شغل صید و صیادی به عنوان یکی از فعالیتهای اقتصادی واجتماعی دربین مردم بومی منطقه جایگاه ویژه ای داشته است ، آنچه که بر اهمیت دریای خزر در طی قرون و اعصار از نظرصید و صیادی افزوده است ارزش اقتصادی گونه های خاص ماهیان خاویاری می باشد .
این ماهیان تاریخی بیش از ۹۰% تولید و استحصال خاویار جهان را تأمین مینمایند منطقه جنوب شرقی دریای خزر با مرکزیت شبه جزیره آشوراده از مهمترین مناطق صید این ماهیان تاکنون بشمار می آمده است واین منطقه بالغ بر ۵۰% خاویار کل صید دریای خزر را تشکیل میداده است ، به همین جهت در این منطقه تلاش مضاعفی را در خصوص ، حفظ و حراست و اعمال قوانین دقیق مدیریتی صید، گونه های با ارزش ماهیان خاویاری ( فسیلهای زنده )می طلبد . از مهمترین جایگاههای صید این ماهیان در شرق وجنوب شرقی به خلیج گرگان و منطقه میانکاله و گمیشان اشاره کرد .
● تاریخ و گذشته شیلات آشوراده :
در جلد دوم تاریخ انزلی می خوانیم ( قرن ۱۶م- ۹۲۹ ه.ش ) و اوایل حکومت قاجاریه در عهد پطر کبیر به علت رشد و توسعه استعمار روسیه دولت ایران از داشتن ناوگان نظامی محروم می شود و ازطرفی با استقرار کاپیتولاسیون برتری نظامی شکننده ای علیه ایران اعمال می شود و دخالت در امور داخلی ایران برای دولت روسیه مجاب می گردد ، و درهمین راستا ( هشت خان ) در مصب رودخانه ولگاه پایگاه نظامی و دریائی می سازد و به دنبال آن دریای خزر و پیرامون آن را به محاصره در می آورد ازجمله جزیره آشوراده و آن را از دست دولت ایران خارج و بعنوان کمین گاه و پایگاه نظامی در برابر رقیب استعماری خود یعنی بریتانیای کبیر و راهی برای حرکت بسوی هرات و پیشاور می سازد .
ازسوی دیگر هم بریتانیا به شبه قاره هند چنگ انداخته و هرات را پایگاه حضور استعماری خود می کند و بدین ترتیب آشوراده و هرات به عنوان کمینگاه و صحنه مبارزه این دو ابر قدرت وقت میگردد . در یاد داشتهای رابینیو کنسول بریتانیا که به لندن مخابره می کند ،چنین نوشته است ( سرمایه داران و ماهیگیران روسی به اطراف نوارود و گرگان رود و سفید رود می آیند تا به صید ماهیان خاویاری بپردازند ) . می شود چنین استنباط کرد که شاید این اقدام جزء اولین سیستم رسمی بهره برداری از ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر باشد و در ادامه یاد داشتهای آقای رابینیو حتی به تعداد ماهیانی که از اوایل ( فوریه ، مارس وآوریل ) ( اسفند ماه تا اوایل اردیبهشت ) از دریای خزر صید می شود اشاره دقیق شده است .
شرح دیگری که از تاریخ شیلات آشوراده در قدیم وجود دارد به کتاب ، سفر نامه پل ملگونف در سال (۱۲۳۹ ه.ش ) از بحر خزر و آشوراده اشاره کرد ، دربخشهای میانی سفرنامه در شرح این جزیره آمده است آشوراده نام فردی که حاکم وقت آن زمان جزیره و به دریا بیگی معروف بوده و بعنوان رئیس قرارگاه سپاهیان روسیه در جزیره انجام خدمت می کرده است و خلیج گرگان را به عنوان مهمترین گلوگاه و روزهای آفتابی خلیج را به هنگام حرکت کشتیها بدیع و دل انگیز توصیف نموده است ،و جزیره را قابل سکونت و آب وهوای آن را برانسان مفید دانسته و درمورد ساکنان بومی ترکمنها و شغل صیادی آنها و مراکز دیگر که در اختیار روسیه بوده اشاره دارد .
تا زمان دولت قاجاریه صید و بهره برداری از منابع دریای خزر فاقد هرگونه تشکیلات منظمی بوده است و ضعف شدید مالی دولت قاجار روسیه تزاری ضمن آگاهی از ارزش ذخایر جنوب و جنوب شرقی دریای خزر و با برداشت از شرایط موجود دولت وقت ، حاج میرزا آقاسی صدر اعظم محمد شاه قاجار را که شدیدا" به پول نیاز داشت تحت فشار قرار داده و دولت مرکزی در اثر این زور تسلیم خواسته های دولت روسیه قرار میگیرد و در مقابل ۶۵۰۰ ریال امتیاز بهره برداری از این حوزه را به فردی به نام عبدل که تبعه روس بود واگذار می نماید .
این وضعیت تا زمان میرزا تقی خان امیر کبیر ادامه داشته و در سال ( ۱۲۶۵- ه.ق ) پیمان قبلی لغو می گردد و فردی به نام میرزا ابراهیم دریا بیگی امتیاز بهره برداری ۴ ساله از حوزه خزر جنوبی و جنوب شرقی تا رودخانه های اترک و....... را کسب می کند .
به واسطه وابستگی این فرد به روسیه و به کار گیری افرادی مشهور به دریا بیگی در نقاط مختلف سواحل دریای خزر موجب گردید تا امیر کبیر به بهانه تأخیر در اقساط ، پیمان نامه فیمابین را لغو کند . در همین زمان شخصی به نام ( استپان مارتینویچ لیانازوف ) که از سرمایه داران هشتر خان ارمنستان و صاحب امتیاز شیلات آن شهر بوده پس از یک سال کار آزمایشی و برآورد ذخایر در سال ( ۱۲۲۵ – ه.ش ) با یک قرار داد ۲۷ سال و پرداخت مبلغ ۵۰۰۰۰۰ ریال سالیانه امتیاز بهره برداری از ذخایر حوزه جنوبی دریای خزر را بدست می آورد ،در این ایام برای اولین بار مراکز متعدد و تأسیسات مقدماتی برای صنعت صید وصیادی در ایران بوجود می آید .
این قرار داد در سال (۱۳۰۶ –ه.ش ) لغو و پیمان جدیدی بین ایران و روسیه به نام شرکت مختلط ماهی ایران و شوروی منعقد می گردد . براساس این قرارداد امتیاز بهره برداری از سواحل دریای خزر و چندین رودخانه مهم سواحل دریا خصوص رودخانه های قره سو و گرگانرود درنزدیکی جزیره آشوراده به مدت ۲۵ سال به این شرکت واگذار گردید. و در ادامه حضور روسها در این جزیره که در آن زمان یکی از مهمترین بنادر ایران محسوب می شده وبدلیل تردد انبوه شناورهای صیادی و تجاری و نیز تناژ صید بالای ماهیان خاویاری و استخوانی روسها را برآن داشته تا جهت بهره برداری بیشتر نسبت به ساخت و ساز تأسیسات اداری و برودتی ازجمله صیدگاه های عمل آوری و سردخانه های نگهداری ماهیان اقدام نمایند . و با مشاهده این تأسیسات در جزیره می توان گفت که دانش فنی و علمی روسها در زمینه شیلات بسیار بالا بوده است و این را اساتید آن زمان تأیید می کنند ولی در هر صورت روسها بخش عمده ای از منابع و ثروت ملی را به غارت برده اند . و درطول تصدی خود کلیه فراورده های شیلاتی را به روسیه صادر می کردند تا اینکه مدت قرارداد ۲۵ ساله نیز به سر رسید و در ۱۲ بهمن سال ۱۳۳۱ شیلات ،در ایران ملی اعلام گردید و تمام بهای سهام دولت روسیه طی مدت ۲ سال از طریق تحویل کالا ماهی و خاویار پرداخت شد .
شیلات آشوراده نیز به تبعیت از شیلات ایران طی دوره ها و پروسه های مختلف دست خوش تحولات اداری مختلفی شده است و بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و با تشکیل تشکلهای صیادی بهره برداری از ماهیان خاویاری و استخوانی بیشتر در قالب این تشکلها انجام می گرفت ولی به جهت انحصاری بودن صادرات ماهیان خاویاری و خصوصا" خاویار نظارت و اداره این امور همچنان تحت اختیار دولت می باشد در حال حاضر شیلات آشوراده بنام مدیریت ماهیان خاویاری این امور مهم یعنی صید گونه های خانواده تاسماهیان ازجمله فیل ماهی ( بلوگا ) و تاس ماهی ( آسترا ) و ماهی شیب ونیز ماهی دراکولا ( سوروگا ) وهمچنین به تولید خاویار که خود به چهارنوع معرفی میگردد ( خاویار دان یک و خاویار رقم دو و خاویار دان رقم سه و خاویار فشرده که ازنظر صادراتی وارز آوری مقام سوم را پس از زعفران و سنگ فیروزه دارد را به عهد گرفته است .
و این تشیکلات به جهت سیر انزولی صید ماهیان خاویاری که از دو دهه اخیر نمود پیدا کرده است (میزان صید ماهیان خاویاری در سال ۸۵ گوشت ۴۸۰۴۲ کیلو گرم و خاویار ۹۲۷۶ کیلوئ گرم و میزان صید ماهیان خاویاری درسال ۶۷ گوشت ۷۹۸۴۴۸ کیلو گرم و خاویار ۱۱۳۶۰۲ گیلو گرم ) بشدت آینده این ماهیان باارزش در منطقه به مخاطره افتاده است و افزایش روز به روز صید قاچاق این ماهیان نگرانی را دوچندان نموده است و این نیازمند تلاش و حرکت فرهنگی در منطقه همراه با حفظ و حراست و اعمال قوانین مدیریتی شدید در سواحل دریای خزر خصوصا" مناطق صید این ماهبان می باشد و تلاش کنیم این سرمایه ملی و فسیلهای زنده دریای خزر را برای آیندگان خود به ارمغان حفظ کنیم .

رجب دوردی طاطار کارشناس آموزش شیلات گلستان
منابع :
- تاریخ انزلی جلد اول و دوم
- سفرنامه پل ملگونف
- جزوات و بروشورهای مستخرجه از اسناد ملی ( تألیف روابط بین الملل شیلات ایران )
- نشریات داخلی شیلات ایران

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران