تفاهم تهران جنبشی در روابط کشورهای ساحلی خزر

دومین اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر در ۲۴ مهرماه ۱۳۸۶ با حضور روسای جمهور ۵کشور ساحلی دریای خزر در تهران برگزار گردید.
در حقیقت این اجلاس را می توان نقطه آغازین خوب و یک گام عملی جدی و قابل توجه درجهت شکل گیری سازمان (و یا شورای) همکاری های (اقتصادی) کشورهای حاشیه دریای خزر، جنبشی جدید در روابط کشورهای ساحلی خزر، قلمداد نمود.
محور اصلی و نکته قابل اتکا در این عرصه، امضای اعلامیه ۲۵ ماده ای موسوم به «اعلامیه تهران» بود که در پایان اجلاس، به ۵ زبان و در ۵ نسخه (به زبان های فارسی، روسی، آذری، ترکمنی و قزاقی) به امضای روسای جمهور حاضر در این اجلاس رسید، که بدون شک تعیین کننده مسیر آتی و چارچوب فعالیت ها و فرآیند پیش روی اجلاس کشورهای ساحلی و تداوم و استمرار آن بوده و به شمار خواهد آمد.
● محورهای «اعلامیه تهران»:
از جمله محورهای اصلی و قابل توجه این اعلامیه می توان به این موارد اشاره نمود:
۱)اعلام اعتقاد به این امر که توسعه همکاری های پنج کشور ساحلی خزر براساس دوستی و حسن همجواری، پاسخگوی منافع اساسی ملت های آنها بوده و عامل مهم تامین امنیت منطقه به شمار می آید.
۲) اتکاء بر تمایل مشترک پنج کشور در راستای تحکیم دوستی و اعتماد متقابل، حل و فصل کلیه مسائل در فضای تساوی حقوق و مشارکت متقابلا مفید و با در نظر گرفتن منافع آنان. سران کشورها از نتایج نشست در تهران ابراز رضایت نموده و تاکید کردند که مصمم اند به توسعه همکاری های متقابل کمک کنند.
۳)با توجه به تغییرات بوجود آمده در منطقه دریای خزر و روندها در سطوح ژئوپلتیک و ملی و توافقات موجود بین پنج کشور ساحلی خزر، تاکید بر ضرورت تکمیل رژیم حقوقی دریای خزر و تصویب هرچه سریعتر کنوانسیون رژیم حقوقی برای آن. ضمن اینکه طرف ها اعلام داشتند که رژیم حقوقی جامع دریای خزر از طریق کنوانسیون مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر به عنوان سند پایه تعیین خواهد شد که تصویب آن فقط براساس اتفاق آرای کشورهای ساحلی میسر است.
۴)با توجه به آمادگی برای برقراری تماس های منظم بین سران کشورهای ساحلی دریای خزر از جمله در چارچوب ۵جانبه و تبادل نظر پیرامون مهمترین مسائل دوجانبه، منطقه ای و بین المللی، تاکید بر استمرار یافتن نوبه ای اجلاس در سطوح مختلف مابین ۵کشور ساحلی. با تایید بر پایبندی خود به اهداف و اصول منشور ملل متحد، موازین شناخته شده حقوق بین الملل از جمله احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت اراضی و برابری حاکمیت کشورها، عدم توسل به زور و یا تهدید به آن. همچنین طرف ها از برگزاری اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر به صورت منظم با توافق طرفها و در فاصله بین آنها ملاقات های وزرای امور خارجه و همچنین کارشناسان ذی صلاح طرفها برای بررسی تمامی مجموعه مسایل مرتبط با دریای خزر حمایت نمودند.
۵) تاکید و اشاره مستقیم به این مهم که کشورهای ساحلی از هر لحاظ مساعدت می کنند تا منطقه خزر به منطقه صلح و ثبات، توسعه و شکوفایی پایدار اقتصادی، حسن همجواری و تساوی حقوق در همکاری های بین المللی بین کشورهای ساحلی مبدل شود. آنها عزم راسخ خود را بر پایه روابط دوجانبه و چندجانبه در زمینه های سیاسی، دیپلماتیک، بازرگانی، اقتصادی، علمی، فنی، فرهنگی- اجتماعی و سایر زمینه ها بطور تنگاتنگ با یکدیگر اعلام داشتند. همچنین طرفها ضمن تلاش برای استفاده موثر از ظرفیت های غنی منطقه خزر و با درنظرداشتن چشم انداز مساعد توسعه آن، اعلام نمودند که گفت وگو و تشریک مساعی درعرصه اقتصادی، به ویژه در زمینه های انرژی و حمل و نقل را گسترش خواهند داد.
۶) طرف ها توافق کردند تا تعیین رژیم حقوقی جدید دریای خزر، در پهنه آن باید رژیم های توافق شده کشتیرانی، ماهیگیری و تردد کشتی ها صرفا تحت پرچم کشورهای ساحلی خزر براساس تحقق حقوق حاکمه آنها اعمال گردد. ضمن اعلام اینکه تدوین رژیم حقوقی جامع دریای خزر و به همین منظور انعقاد هرچه سریعتر کنوانسیون رژیم حقوقی این دریا، مهمترین وظیفه می باشد. این کنوانسیون به عنوان سند پایه رژیم حقوقی دریای خزر باید مسائل اعمال صلاحیت کشورهای ساحلی خزر را براساس احترام به حقوق حاکمه آنها در دریای خزر تعیین نماید و در برگیرنده اصول و موازین مربوط به حفاظت از محیط زیست و کاربرد معقولانه منابع طبیعی، از جمله بهره برداری از منابع زنده دریای خزر و منابع معدنی بستر و زیربستر آن، کشتیرانی و همچنین سایر مسائل مربوط به فعالیت در دریای خزر می باشد.
۷) تأکید بر این امر که دریای خزر باید فقط جهت اهداف صلح آمیز مورد استفاده قرارگیرد و همه مسائل مربوط به دریای خزر به وسیله کشورهای ساحلی از طرق مسالمت آمیز حل و فصل خواهدشد.
طرف ها متعهد شوند برای ایجاد و تحکیم اعتماد متقابل، امنیت منطقه ای، ثبات و همچنین امتناع از بکارگیری نیروی نظامی در روابط متقابل تلاش خواهندکرد. همچنین آنها اظهار داشتند که فقط کشورهای ساحلی، دارای حقوق حاکمه در رابطه با دریای خزر و منابع آن می باشند.
۸) تأیید این مهم که نیروهای مسلح هیچیک از کشورهای ساحلی به منظور حمله به هریک از طرف ها مورد استفاده قرار نخواهدگرفت. و اینکه در هیچ صورتی به کشورهای دیگر اجازه نخواهند داد تا از قلمرو کشورشان برای تهاجم و سایر عملیات نظامی علیه هریک ازطرف ها استفاده شود. طرف ها با اذعان به اهمیت امنیت، صلح و ثبات در منطقه دریای خزر ابراز تمایل کردند که مذاکرات خود را برای بررسی کلیه مسائل مرتبط با امنیت در دریای خزر ادامه دهند.
● موارد اجرایی عمده مصوب در این اجلاس:
۱) تشکیل نوبه ای اجلاس سران به صورت هر سال یکبار و اجلاس وزرای امورخارجه هر ۶ ماه یکبار و فعال سازی و تداوم اجلاس ها در سایر سطوح و به ویژه سطوح کارشناسی. اجلاس بعدی سران اکتبر سال آینده (۲۰۰۸ میلادی) در باکو برگزار خواهد شد.
۲) برگزاری کنفرانس اقتصادی دریای خزر، که فاز اول و مقدمه ای برای تشکیل سازمان همکاری های اقتصادی دریای خزر خواهد بود. این کنفرانس تابستان سال آینده (۲۰۰۸ میلادی) در مسکو برگزار خواهد شد.
۳) پیگیری کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، که در اجلاس بعدی وزرای امور خارجه و اجلاس بعدی سران مورد گفتگو قرار خواهد گرفت.
۴) مشروعیت یافتن گفتگوهای دوجانبه به منظور رسیدن به توافق ۵ جانبه و همه گیر.
موارد دیگر مورد توافق در حاشیه این اجلاس: در قبل و بعد از برگزاری اجلاس، به صورت دوجانبه توافقاتی نیز با کشورهای قزاقستان و روسیه به عمل آمد، که مهمترین آن را می توان امضای بیانیه ۲۳ ماده ای دوجانبه مابین کشورمان و روسیه قلمداد نمود، که در آن بسیاری از زمینه های فعلی همکاری های دوجانبه مورد تأکید قرار گرفته و راهگشای خوبی برای آینده روابط دو کشور خواهد بود.
● عملکرد قبلی اجلاس و موقعیت برتر دیپلماسی تهران:
نشست سران خزر در اول اردیبهشت ۱۳۸۱ در عشق آباد به خاطر اختلافات اعضاء حتی به صدور بیانیه کلی نیز نیانجامید. این در شرایطی است که در نشست تهران اعلامیه ای ۲۵ ماده ای منتشر شد که به منزله اولین سند حقوقی جامع دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی سابق در سطح سران است.
این اعلامیه دربرگیرنده موضوعاتی متناسب با منافع همه کشورهای ساحلی دریای خزر بوده و در اعلامیه پایانی اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر در تهران، همگرایی کامل درباره مهم ترین مسائل دریای خزر، منطقه ای و بین المللی دیده شده است.
صدور این اعلامیه و تأکید آن بر دیدار منظم سران و وزیران امور خارجه خزر درواقع نشان دهنده موفقیت دیپلماسی ایران در ایجاد همگرایی خزری است.
خاطرنشان می سازد که، اجلاس تهران قرار بود در سال ۲۰۰۴ میلادی برگزار شود اما به علت درگذشت حیدرعلی اف رئیس جمهوری آذربایجان و متعاقب آن درگذشت صفرمرداد نیازاف رئیس جمهوری ترکمنستان و عمدتا به خاطر اختلافات اعضاء در متن بیانیه، به تعویق افتاد و در نتیجه برگزاری موفق آن در ۲۴ مهر ۱۳۸۶ ناشی از ابتکار و موفقیت ایران در نزدیک کردن دیدگاه کشورهای ساحلی خزر به هم بود.
اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می شود که بدانیم کنوانسیون محیط زیست خزر موسوم به «کنوانسیون تهران» نیز به ابتکار ایران در سال ۱۳۸۲ در تهران به امضای وزرای محیط زیست کشورهای ساحلی خزر رسید.
● جمع بندی و نتیجه گیری اینکه:
۱) مهم ترین موضوعات و محورهای مورد توافق در اجلاس تهران عبارت بودند از:
▪ اول
موضوع صلح و ثبات و اینکه دریای خزر بایستی دریای صلح و ثبات باشد، با اشاره به اراده همکاری و حسن همجواری کشورهای ساحلی.
▪ دوم
ممنوعیت حضور نیروهای نظامی بیگانه و ثالث در خزر، و عدم استفاده نیروهای نظامی کشورهای ساحلی علیه همدیگر و یا قرار دادن سرزمین شان علیه تجاوز به یکدیگر.
▪ سوم
سازمان یافتن مقوله همکاری های اقتصادی کشورهای ساحلی و کلید خوردن مقدمات راه اندازی و تأسیس سازمان همکاری های اقتصادی دریای خزر، که خود می تواند همچون نمونه های دیگر موجود نظیر: سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه و...، اساس و پایه خوبی برای شکل گیری یک سازمان منطقه ای و بین المللی بوده و به شمار آید.
۲) بدون تردید ایجاد این سازمان و همکاری های اقتصادی منطقه ای پیوند خورده و نزدیک مابین کشورهای ساحلی خزر، محور خوبی برای همگرایی و زمینه های تحقق آن در سایر سطوح خواهد بود. موضوعی که بی شک مورد خوشایند آمریکا و سایر بازیگران فرامنطقه ای و بین المللی خارج از منطقه نبوده و نیست، چرا که نبود همگرایی و تفاهم مابین کشورهای ساحلی خزر، خود یک چالش اساسی و مهم و بهانه ای برای حضور بازیگران فرامنطقه ای می باشد.
۳) شاید یکی از دلایل اصلی جو تبلیغاتی و رسانه ای به راه افتاده توسط آمریکایی ها و غربی ها در سراسر جهان و حتی توسط برخی رسانه ها، افراد و عناصر وابسته به آنها در داخل روسیه، در قبل از سفر پوتین به تهران برای شرکت در اجلاس را (با اشاعه شایعاتی مبنی بر ترور پوتین در تهران و امثالهم)، جلوگیری از امضای توافق فوق الذکر و شکل گیری بنای همگرایی مابین کشورهای ساحلی خزر بتوان عنوان و قلمداد نمود.
۴) تبلیغات منفی گسترده رسانه های غربی، با حضور رئیس جمهوری روسیه در اجلاس تهران و دیدار سازنده وی با رئیس جمهوری ایران تبدیل به رسوایی دیگر برای این رسانه ها شد و نشان داد که ایران از دیپلماسی فعال و نقش تأثیرگذاری در منطقه برخوردار است و کشورهای منطقه با حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران تمایل به همکاری با ایران دارند.
۵) درواقع با توجه به تلاش کشورهای غربی به ویژه آمریکا برای ایجاد واگرایی در خزر به منظور تسلط بر منابع انرژی این منطقه و استقرار نظامی در آن، اگر نگاهی به گذشته بیندازیم درخواهیم یافت که، تهران در سال ۱۹۹۲ با پیشنهاد تشکیل سازمان همکاری اقتصادی خزر نشان داد که به همگرایی در خزر به منظور تبدیل کردن این دریا به دریای صلح و دوستی، همواره اولویت می دهد و با برگزاری اجلاس تهران نیز این رویکرد هرچه بیشتر تقویت شد.
به ویژه اینکه پیشنهاد دکتر محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری محبوب کشورمان در مراسم افتتاحیه اجلاس سران کشورهای ساحل دریای خزر مبنی بر ایجاد یک ساختار با اهداف اقتصادی برای تسهیل و تقویت همکاری های تجاری- اقتصادی بین کشورهای ساحلی دریای خزر با استقبال مواجه شد.
به طور ی که رئیس جمهوری روسیه در مصاحبه مطبوعاتی مشترک در پایان اجلاس تهران تأکید کرد: در این نشست با پذیرش پیشنهاد رئیس جمهوری ایران درخصوص ایجاد سازمان همکاری های اقتصادی به عنوان گام نخست، تفاهم شد و با این اقدام همکاری اقتصادی بین کشورها توسعه خواهد یافت.
این موضوع و همچنین مخالفت کشورهای ساحلی خزر با حضور نظامی بیگانگان در این دریا در شرایطی که ایالات متحده از سال ۲۰۰۳ تلاش دارد با تحریک جمهوری آذربایجان طرح گارد خزر را اجرا کند، شکستی جبران ناپذیر برای آمریکا محسوب می شود.
۶) همگرایی در دریای خزر و به موازات آن تقویت پیمان شانگهای می تواند به مثابه سد محکمی در مقابل روند نفوذ ناتو و غرب به منطقه ایجاد کند.
مجموع این مسائل ضرورت تعیین رژیم حقوقی خزر و اهمیت توافقاتی را که در اجلاس تهران به دست آمده است، دوچندان می کند و انتظار می رود با ادامه این روند و نگاه درازمدت و جمعی محور کشورهای ساحلی، در نشست آینده سران خزر که در اکتبر سال آینده میلادی در جمهوری آذربایجان برگزار خواهد شد، گام نهایی برای تعیین رژیم حقوقی دریای خزر برداشته شود.

داریوش صفرنژاد

منبع : روزنامه کیهان