برای دهمین دوم خرداد

نقل یک سال و دو سال نبود، بیست سال هم گذشت باز مرحوم اسکندری در پیچ هر کلام و خاطره ای از سال های خوش دکتر مصدق می گفت و با لذتی تمام تکرار می کرد «عجب روزگاری» و هر وقت این نقل پیش می آمد خانم بی اختیار لب به شکوه می گشود؛ نه که خیلی بهتون خوش گذشت، نه این که خدا دوباره نخواهد، بعدش به محبس نبردند همه را. نه که یک شب بی دلهره به صبح رساندیم، نه که.... و همیشه این مکالمه مقدمه ای بود تا آقا شرحی از سویدای دل بدهد از همان دو سال و خرده ای نهضت ملی و آخرش هم با آهی از ته ته ته دل بخواند حیف از این دست که با یاد تو بر سر نزنم. مرحوم اسکندری تا بود، به سال های بعد از کودتا می گفت سال های آزگار. یک سال آزگار... ده سال آزگار... بیست سال...
حالا نقل ماست که همان طور شده ایم که استاد وارسته جلال همائی می فرمود «خداوند تبارک همه لغت ها را یک به یک در عمل برایتان معنا می کند، بعد روانه می شوید» و دیگر لازم نیست در کتاب لغت به دنبال معنای آزگار بگردیم. روزگار معنایش را کف دستمان گذاشت. و حالا که این می نویسم دو سال آزگار از آن زمان می گذرد و ده سال از دوم خرداد.
● پیشینه جشن ها
در جست و جوی نمونه های تاریخی دیگر از روزهای شور، روزهای شادمانی ملی، دورهای تاریخ نشانه ای ندارد اما از مشروطیت می توان آغاز کرد.
نیمه شعبان سال ۱۳۲۴ قمری مردم لباس های خود شسته و گیوه ها را گل سفید مالیده و دستی به محاسن کشیده، در هر محله در حسینیه و تکیه و خانه بزرگان گرد آمده بودند و تبریک می گفتند، و روی هم می بوسیدند. سماوری همه جا بار بود و هر کس چای می خورد و تهنیتی می گفت و رای می داد.
مهم نبود که بعضی معنای مشروطه نمی دانستند، همین قدرشان بس بود که آقایان نجف و آقاسید عبدالله و آقاسیدمحمد مهر فرموده بودند، آقای مستوفی الممالک و مشیرالدوله و مخبرالسلطنه و حتی اتابک امین السلطان که در فرنگ بود با مشروطه هستند. تازه در هر ولایتی هم یکی از خوشنامان به جلو و مردم هم با تصوری از مشروطه بهشتی به دنبال. این اولین شادمانی ملی بود. گیرم که دو سال بعد که لیاخوف مجلس را به حکم محمدعلی شاه به توپ بست، خوشی ناخوش شد.
دوم شادمانی ملی، ۲۷ جمادی الثانی ۱۳۲۷ بود. فتح تهران و فرار شاه مستبد. از همه جا شادمانی بیشتر در تبریز. سالار و سردار ملی در باغ حکومتی نشسته و مردم دسته دسته می آمدند به شادباش، بعد دو سال جنگ خونریز که منجر به سقوط استبداد صغیر شد. سربازهای روس آماده باش به تماشا. عملاً کشور مشروطه شد.
عملاً شاه و دیکتاتوری ساقط. عملاً دولت و مجلس و مطبوعات آزاد. دیگر چنین شادمانی نشد. حتی جنگ جهانی و پایانش، جشن های تبلیغاتی جمهوریت، ماجرای تمثال امام علی که هواداران سردار سپه وانمود کردند منحصر است و علمای نجف با ارسال آن، رضاخان پهلوی را تبرک کرده اند تا چشم زخمی از اعدا به او نرسد و به این حیلت هزاران تن را در هیات های دسته عزاداری به تهران کشاندند و از آن به عنوان ابراز علاقه عامه ناس به پهلوی بهره گرفتند. الغای سلطنت قاجار، به تخت نشاندن رضاخان سردار سپه و تحولات بزرگی که بعد از آن رخ داد در کشور، هیچ کدام جشنی همگانی نبود.دوره بیست ساله دیکتاتوری رضاشاه بسیار بهانه ها داشت و دولت ها هم می خواستند، اما جشن ها مردمی نمی شد.
● جشن سوم، شهریور
جشن سوم روز بیست و پنجم شهریور سال ۱۳۲۰ بود که در میدان توپخانه و دهانه لاله زار ناگهان تهرانی ها خود را کشف کردند و در نبودن اینترنت و تلفن همگانی و دیگر رسانه ها معلوم نیست چطور خبرش به همه کشور رسید. در لاله زار حسین خیرخواه فریاد زد ملت رضا در رفت. هدایت به آهستگی در گوش مینوی گفت دم کنی برداشته شد، و جماعت آماده فریاد، قصیده خیرخواه را تکمیل کردند تا باغ شاه دررفت،... آب چلو سر رفت... و این جشن تا بعدازظهر هم طول کشید و در همان زمان فروغی فرزند رضاشاه را به مجلس برد، کسانی در راهش اسپند سوزاندند.
در این شادمانی فراموششان شد که نیروهای خارجی هم وارد تهران شده اند. همین قدر که دیکتاتور رفت خبر خوش بود چه رسد که نظمیه دستور گرفت کاری به حجاب ها نداشته باشد. عفو عمومی شد. زندان ها باز شد. روزنامه ها همان روز آزادی خود را نشان دادند و سخن علی دشتی را با تیتر بزرگ نوشتند؛ جیب این دزد را بگردید.
اعلام شد هر چه رضاشاه به زور از مردم گرفته پس داده می شود، همه دارایی هایی که آن همه بر سرش چالش بود برای باقی ماندن پسر در تخت صرف شد. اعلام شد در یک روز دویست تن صاحب نام به عدلیه از دیکتاتوری که نامش وحشت می ساخت، شکایت کرده اند. همسرش به وکالت پنج فرزند خود علیه شاه جدید طرح دعوا کرد. باری یک نسل تازه متولد شد. نسلی از شاعران و بزرگان که نیم قرن بعد حاصل کار و عمل همان ها بود. نسلی آزاد متولد شد.
و باز سال ها گذشت و جشن عمومی و نه به دستور برپا نشد. نه این که گروه ها و بخش هایی از کشور به جشن نرسید، رسید اما از آن دست نبود که همه درش شرکت داشته باشند. ورنه تخلیه ایران از ارتش های خارجی که روز نجات آذربایجان نام گرفت، از آن جا که عزای بخش عمده ای از کشور بود و همزمان با آوارگی ده ها هزاران، جشن عمومی نشد.
ازدواج های درباری و مناسبت های دولتی هم. تصویب قانون ملی کردن صنایع نفت هم، و جشن بزرگ پیروزی ایران در دادگاه لاهه هم. این جشن ها بخش هایی از جامعه را دربرمی گرفت. آن روزهای خوش آزگار دولت مصدق هم آغازی شادمانه و ملی نداشت. بعد از کودتای بیست و هشت مرداد نیز.
تولد ولیعهد، همه پرسی ششم بهمن که برای نخستین بار به زنان اجازه دادن رای داده شد گرچه رایشان زینت بود و در آن دوره به حساب نیامد. انقلاب سفید غاصلاحات مشهور به انقلاب شاه و ملتف باز نمی توان گفت جشنی همگانی بود، چنان که جشن های دوهزار و پانصدمین سال شاهنشاهی که بیست تن از سران کشورهای جهان در آن شرکت کردند. و جشن های پنجاهمین سال پهلوی بی شرکت مردم صورت پذیرفت.
● جشن چهارم، شاه رفت
چهارمین جشن همگانی وقتی بود که داشت سی و هفت سال از آخرین جشن می گذشت. بیست و ششمین روز از اولین ماه زمستان. در سالی که زمستان خیال آمدن نداشت، مردم تهران صدای هلی کوپترهایی را بالای سر خود شنیدند و دقایقی بعد رادیو اعلام داشت که شاه از ایران خارج شده است.
با بدنی بیمار و صدایی لرزان گیج و ناباور. خارج شدن سه شاه قبلی که همگی به تبعید رفتند و بازنگشتند با جشنی همراه نبود، اما شادجشن از آن رو پا گرفت که همه می دانستند محمدرضا پهلوی آخرین شاه خواهد بود. نویسنده ای در یک مقاله نوشت مردم ایران به جای همه مردم دو هزار سال تاریخ جور، شادمانی کردند برای خارج شدن آخرین شاه. باورنکردنی تر از آن جشنی بود که دو هفته بعد از رفتن شاه خبرش به تمام جهان رسید، وقتی بود که روزنامه اطلاعات تیتر زد «امام آمد».
مراسم استقبالی از دل کشمکش های دولت سوسیال دموکرات شاپور بختیار با هواداران انقلاب بیرون زد، با حضور دو میلیون نفر در تهران. جشنی که ارتش شاهنشاهی هم در آن شرکت داشت. اصلاً معلوم نشد هواداران نظام پادشاهی کجا رفتند.
چهره های مشهوری از عوامل نظام پادشاهی از همان تبعیدگاه خود لندن، پاریس یا لس آنجلس پیام فرستادند و آگهی کردند تا تاریخ بداند که در جشن شرکت داشته اند. این جشن ده روز در میان مقاومت های آخرین سنگربان سلطنت شاپور بختیار ادامه یافت، تا به روزی رسید که به عنوان آخرین انقلاب کلاسیک قرن بیستم ثبت شد.
شاه چنان که در خاطرات متعدد آمده است روز بیست و دوم بهمن، در کاخ ملک حسن در مراکش از رادیوی قوی خود شنید که جمشید عدیلی به جای «این جا تهران رادیو ایران» گفت «این صدای انقلاب ملت ایران است»، همان صدایی که شاه خود نیز دو هفته پیش تاییدش کرده بود و دیگر سرود شاهنشاهی پخش نشد.
بعد از آن باز روزهایی به جشن گذشت مانند همه پرسی قانون اساسی، انتخابات ریاست جمهوری، تشکیل مجلس، اما باز جشنی ملی نبود. جشن اشغال سفارت امریکا مشهور به لانه جاسوسی.
جشن همگانی پنجم، جشن آزادی خرمشهر بود، سوم خرداد شصت. خبر را که رادیو اعلام کرد، معلوم نشد که چطور هر کس پشت فرمان بود ناگهان پا روی هر پدالی که بود فشرد. زمان متوقف شد و عجب اگر فقط دو تن از صرافان سکته کردند. برای اولین بار پس از پانصد سال ایرانیان شهری را از دست دادند و دوباره به کف اش آوردند. چنین شادمانی نسلی به یاد نداشت.
● ششم رسید
و دوم خرداد ۱۳۷۶ جشن ششم بود. شش جشن ملی و مردمی، نه به فرمان، در صد سال؛ اما تا بخواهی سوگ و اگر قرار بود بر گذری بر سوک ها، این نوشتار بارها بلندتر از این می شد که هست.
و همه این شش، با گذر زمان آزگار و ماندگار شدند. حتی اگر به زمان خود چندان اهمیتی نیافتند، جایشان در چهره تاریخ ایران و آینده مردم این سرزمین ثبت شد. جشن هایی که از مردم برآمده بود و به فرمان نبود، حتی وقتی حاضرانش بعد ها از کرده پشیمان شدند، از آن جا که از عمق دردها و لبخندها برآمده بود، خط عمر مشترک ایرانیان را گسلی و خط عبوری شد. همه این شش از سوی کسانی نقد و طرد شدند.
هیچ یک بی بدخواه نبودند. هیچ کدامشان نشد که جنازه ای بر دست ها نگذارند. و هیچ کدام بی سرود و قصیده و غزل نماندند. همه زندگی ساز آمدند، چه رسد به جشن آخر که هنوز در اثرش زندگی می کنیم و هنوز صدایش در فضاست و هنوز بر سر چه شدهایش در جدالیم. اینها آزگارهای ماندگارند. بی آزگاری چیزی ماندگار نمی ماند در سرزمین کویری ما.

مسعود بهنود

منبع : روزنامه شرق