مسجد جامع کبیر ، قزوین

مسجد جامع كبیر كه در محله دباغان و در كناره غربی خیابان شهدا واقع شده است، از مهم‌ترین مسجدهای قزوین است. این مسجد نه‌تنها در قزوین، بلكه در سراسر ایران منحصر به فرد و بی‌مانند است. گنبد و مناره‌های باشكوه، ایوان‌های بلند، گچ‌بری نفیس و ساختمان باشكوه آن نماینده و نشانگر بهترین سبك معماری دوره‌های سلجوقی و صفوی است.
از گذشته مسجد آنچه مشخص است، این است كه این مسجد در قرن هفتم هجری درهای متعددی داشته است. پس از حمله مغول تا دوران صفویه، از چگونگی وضعیت مسجد و درهای آن اطلاعی در دست نیست. هم اكنون این مسجد دو در دارد: یكی در شرق و دیگری در شمالِ غرب.
حیاط مسجد به شكل مربع مستطیل است و طول آن شرقی - غربی است. مساحت آن بیش از چهار هزار مترمربع است. در چهار جهت آن، چهار ایوان بلند قرار دارد كه ایوان جنوبی آن بلندتر از ایوان‌های دیگر است. در دو سوی ایوان شمالی، دو مناره زیبا سر به آسمان كشیده است. در دو سوی هر ایوان، دو رواق طولانی ساخته شده است كه هر رواق به نام امام جماعت یا پیشنمازی كه سال‌ها در آنجا نماز گزارده، معروف شده است. رواق‌های شرقی از همه باریك‌تر و رواق‌های جنوبی از رواق‌های دیگر پهن‌تر و بزرگ‌ترند. همه اجرای ساختمان مسجد، از كف حیاط و دیوارها و پشت‌بام‌ها، با آجر ساخته شده‌اند. در وسط حیاط مسجد، حوض بزرگی قرار دارد.
قدیمی‌ترین بنایی كه امروزه در مجموعه ساختمان‌های مسجد جامع باقی مانده است، بنای كوچك گنبدداری است كه به دهلیزِ در شرقی مسجد راه دارد. این بنا از خشت‌های بزرگ خام و گِل ساخته شده و «تاق هارونی» یا «مقصوره كهن» نامیده می‌شود. اصل بنای این تاق را به دوره پیش از اسلام نسبت می‌دهند و چنین گفته می‌شود كه به دستور هارون‌الرشید در سال 192 هجری قمری، شالوده این مسجد بر یك آتشكده دوره ساسانی بنا نهاده شده است.
دومین بخش بنای مسجد،‌ از لحاظ تاریخی و زمان، ساختمان بنای گنبد آجری دو پوسته دوره سلجوقی و شبستانِ بی‌مانند آن در سمت غرب و جنوب تاق‌ هارونی است كه در شمار یكی از شاهكارهای هنری مكتب معماری اوایل قرن ششم هجری است. این شبستان را «مقصوره خمارتاشی» گویند و امیر «خمارتاش بن عبداللّه عمادی» ساختمان آن را در سال 500 هجری قمری آغاز كرده و به سال 509 هجری قمری آن را به پایان رسانیده است. بر فراز مقصوره خمارتاشی، گنبد عظیمی قرار دارد.
در این مقصوره، كتیبه‌های نفیسی با منتهای ظرافت گچ‌بری شده‌اند. تعداد این كتیبه‌ها پنج عدد است : اولین كتیبه به خط ثلث و در دور گنبد اجرا شده است كه در آن نام سازنده مقصوره و مدت ساختمان نوشته شده است. كتیبه دوم به خط كوفی است و در آن، خمارتاش آنچه را كه از قراءِ مزارع وقف این مسجد كرده، نام برده است. كتیبه سوم به خط كوفیِ مارپیچی است و مشتمل بر سوره مباركه «بقره» است. كتیبه چهارم كه به خط نسخ ثلث است، شرح موقوفاتی است كه خمارتاش از خود باقی گذاشته و محل مصرف آن‌ها را معین كرده است. كتیبه پنجم به خط نسخ كوفی است و آن وقف‌نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش است. امیر خمارتاش در دو سوی مقصوره، دو شبستان دیگر نیز ساخته است كه امروزه به آتشكده معروف‌اند.
ایوان و صفه بلندی كه در جلوی شبستان گنبددار سلجوقی جای دارند، در دوره صفویه و به سال 1069 هجری قمری ساخته شده‌اند و به بنای سلجوقی متصل گردیده‌‌اند. این ایوان به وسیله ساختمان یك نیم گنبد با جبهه‌ای پهن به پایه گنبد سلجوقی پیوند یافته است. محل اتكای نیم گنبد كه مانند گنبد سلجوقی دو پوسته است، به شبستان چسبیده و با آن چفت و بست شده است.
در راهروی این ایوان كه به مقصوره اتصال می‌‌یابد، دو ستون عظیم قرار دارد كه بر هر یك لوحه‌هایی از سنگ مرمر نصب گردیده است. مفاد لوح سنگی سمت راست مربوط به منع و لغو عوارض قپانداری دارالسلطنه قزوین به سال 1081 هجری قمری در دوره‌ صفویه‌، و دیگری مربوط به لغو و رفع متحملات دیوانی در قزوین به سال 1238 هجری قمری در دوره‌ قاجاریه است.
ایوان شمالی مسجد و دو مناره‌ باشكوهی كه در دو سوی آن قرار دارند، با كاشی‌های رنگارنگ تزئین شده‌اند و به احتمال قوی از بناهای دوره صفوی‌اند. كاشی‌های مناره‌ها و این ایوان، با گذشت زمان، ‌بارها فرو ریخته‌اند و مجدداً تعمیر شده‌اند. در این مناره‌ها، افزون بر زیبایی و شكوه خاص آن‌ها، از نظر ساخت نیز فن‌آوری پیچیده‌ای به كار رفته است كه مانند منارجنبان اصفهان، چگونگی آن هنوز روشن نگردیده است.
ایوان غربی مسجد نیز از آثار دوره صفوی است و به سال 1081 هجری قمری ساخته شده است. مسجد جامع قزوین به مناسبت دارا بودن تاق‌ هارونی از گنجینه آثار تاریخی مسجد جامع اصفهان قدیمی‌تر است.