شیشه گری

شیشه گری صنعتی است كه طی آن محصولاتی از طریق شكل دادن مواد معدنی ذوب شده در كوره، نظیر: سیلیس، خرده شیشه و یا تركیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن با لوله مخصوص و كاربرد ابزار دستی شامل انبر – قیچی و قالب‌های ویژه و غیره حاصل می‌شود. مراحل تكمیلی و تزیینی دیگری نظیر نقاشی، تراش، آبگز نمودن، مات كردن، تلفیق با فلز و غیره را نیز دربرمی‌گیرد. مهم ترین مركز ساخت محصولات شیشه دست ساز، تهران است كه در آن كارگاه های متعددی به تولید محصولات شیشه‌ای با «روش فوتی» (= دست ساز) می‌پردازند.
در تعریف شیشه گفته شده است: «شیشه جسمی است شفاف و حاكی ماوراء و شكننده. شیشه مخلوطی است از سلیكات های قلیایی كه از ذوب و سپس شكل دادن آن ها با دست یا قالب، پدید می‌آید و از آن جا كه شیشه دارای شكل هندسی نیست، می‌توان آن را به شكل‌های دلخواه درآورد.» شیشه را نخستین بار و پیش از هزاره چهارم پیش از میلاد فینیقی ها ساختند و سپس ملل و اقوام دیگر چون مصریان، ایرانیان، هندیان و دیگران نیز موفق به ساخت شیشه شدند.
ظرف شیشه‌ای به رنگ زرد صدفی با زینتی شبیه به خطوط شكسته موج‌دار (مكشوف در یكی از گورستان های لرستان) یك گردنبند شیشه‌ای متعلق به ۲۲۵۰ سال پیش از میلاد كه دارای دانه‌های آبی‌ رنگ است (متعلق به ناحیه شمال غربی ایران) قطعات شیشه‌ای مایل به سبزی كه در كاوش های باستان‌شناسی در لرستان، شوش و حسنلو به دست آمده است و هم چنین دیگر قطعه‌ها و نمونه های اندكی از آن ها در موزه آبگینه و سفالینه تهران هم موجود است، نشانگر قدمت این صنعت ارزنده و این هنر اصیل در ایران است. جام‌های بلورین و دكمه‌های ظریف شیشه‌ای به جای مانده از دوره هخامنشی، نمونه‌هایی از شیشه‌های دمیده در قالب و قطعه‌های زیبای شیشه‌ای كه به گونه‌ای هنرمندانه تراش داده شده‌ اند، همگی به دوران ایران باستان تعلق دارند و حاكی از رونق و اعتبار شیشه‌گری از آغاز تاریخ مدون ایران تا قرن هفتم است.
هر چند كه از شیشه‌گری دوره ‌ اسلامی آگاهی چندانی در دست نیت، ولی شواهد و نیز نمونه‌هایی كه از نقاط مختلف مانند شوش، ری، ساوه و نیشابور به دست آمده، نشان می‌دهد، در دوره مذكور ظروف گوناگون شیشه‌ای مانند بطری، قوری، عطردان، گلدان و فنجان ساخته می‌شده است. قرن های پنجم تا هفتم قمری را می‌باید اوج صنعت شیشه‌گری در ایران به حساب آورد، زیرا در دوران مذكور، صنعت‌گران به شیوه‌های جدیدی روی آوردند و استفاده از قالب‌های گوناگون با نقوش برجسته و فرو رفته را رواج داده و حك و تراش روی شیشه را نیز برای غنای كارشان به خدمت گرفتند. در همین دوران است كه نقاشی‌های گوناگون از قبیل گل های تزیینی، شكل جانوران و استفاده از اشعار و آیات قرآن با رنگ های متنوع، به عنوان عاملی مكمل وارد شیشه‌گری دستی ایران می‌شود.
در دوره صفویه نیز ظروف مختلف شیشه‌ای در مناطق مختلف ایران چونان اصفهان، شیراز، گرگان و جاهای دیگر ساخته می‌شدكه نمونه‌ های متعددی از آن در موزه‌ها و دیگر مراكز هنری در ایران و سایر ممالك جهان موجود است.
در حال حاضر، حدود ۳۵ كارگاه تنها برای تولید شیشه دست ساز و حدود ۳۰ كارگاه شیشه قالبی ساز و دست ساز و در مجموع حدود ۶۵ كارگاه شیشه‌گری تنها در شهر تهران به كار تولید انواع و اقسام محصولات شیشه‌ای می‌پردازند كه ضمن حجم چشم گیر تولید در سال، توانسته‌اند با تهیه و عرضه ‌ انواع و اقسام فرآورده‌های شیشه‌ای مصرفی و تزیینی و به ویژه شیشه‌های واجد ارزش های هنری، مشتاقان بسیاری در داخل و خارج كشور به دست آورند. حتی شیشه دست‌ساز ایران نیز در زمره یكی از اقلام صادراتی صنایع دستی قرار گرفته است و اكنون با شیشه‌های دست‌ساز دیگر كشورها رقابت می‌كند.
مواد اصلی شیشه‌گری شامل؛ سنگ سیلیس، شیشه خُرده، سنگ آهك، كربنات دو سود، بُراكس، شوره، نیترات‌ها و برخی مواد قلیایی دیگر است. رنگ های مصرفی را نیز بیش تر اكسیدهای مختلف فلزی نظیر كبالت، مس، آهن، منگنز، كُرم و غیره و نیز نمك‌های فلزی، گوگرد، كربن و غیره تشكیل می‌دهد. باید گفت كه هر كارگاه به طور معمول، در تهیه مناسب رنگ خاصی تخصص و مهارت دارد.
ابزار كار كارگاه های شیشه‌گری نیز بر لوله دم، الكترو موتور و پمپ باد، واگیره، دوشاخه، قیچی، قاشق چوبی مخصوص و دستگاه مشتمل می شود كه در مجموع وسایلی بسیار ساده و ابتدایی است. درهر كارگاه شیشه‌گری، تعدادی كوره ذوب وجود دارد كه طی ساخت انواع تولیدات از آن ها استفاده می‌شود. برای آن كه شیشه‌گران بتوانند تعداد بیش تری رنگ به كار برند، معمولاً از چندكوره استفاده می‌شود. هم چنین در هر كارگاه، یك یا چند گرم خانه وجود دارد كه شیشه‌ها پس از ساخت، در درون آن ها قرار می‌گیرد تا به تدریج و با كاهش دمای گرم خانه و سرانجام پس از گذشت زمانی حدود ۲۴ تا ۴۸ ساعت از گرم خانه كه دمای آن به صفر درجه سانتی‌گراد رسیده است، خارج می‌شوند تا بدین نحو و ضمن تنش‌زدایی، از شكسته‌ شدن شیشه‌ها به سبب اختلاف دمای بالایی كه میان فضای كارگاه و فضای بیرونی وجود دارد، جلوگیری شود.
برای تولید شیشه دست‌ساز كه در اصطلاح به آن «شیشه فوتی» نیز می‌گویند، نخست مواد اولیه مصرفی را كه معمولاً خرده شیشه است، در كوره می‌ریزند و حرارت می‌دهند تا به صورت مذاب درآید. این كار، یعنی تبدیل شیشه خرده به شیشه مذاب، به نسبت درجه حرارت كوره میان ۳۶ تا ۴۸ ساعت به طول می‌انجامد. هنگامی كه شیشه به صورت كاملاً مذاب درآمد، استاد كار با بهره‌گیری از لوله دم كه لوله‌ای است فولادی به طول ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر، و استفاده از ابزار ساده دیگری چون قالب‌ها، انبر، قیچی و غیره به شیشه به طریق دست‌ساز شكل می‌دهد. تولید محصولات با كیفیت مطلوب، در گرو صبر، حوصله، هنر، ممارست و كسب تجربه طی سالیان طولانی است.

منبع : مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران