باورهای دینی در دنیای ترک و بازتابهای امروزی آنها

مقولاتی چون ایمان، عدالت، آزادی، استقلال، دولت، عشق، زن، خانواده، زبان، ادبیات و مضامینی شبیه آنها از ارزشهایی هستند كه انسان را به سعادت می رسانند و بالاتر از آن انسان می تواند جانش را به خاطر آنها فدا كند. این ارزشها بازتابی از شعور و تحت الشعور انسان هاست و در یك روند تاریخی پای به میدان می گذارند.
همه این ارزشها و مقولات حاوی عناصر فرهنگی هستند كه در ایجاد مقوله «ملت» نقش و سهم بزرگی دارند. فرهنگ نیز خود از طرفی بر بازتابهای اجتماعی، اجتماعی ـ روانی و از دیگرسو بر میراث عظیم مادی و معنوی استوار است.(۱)
در بررسی هركدام از عناصر تشكیل دهنده فرهنگ، دیده می شود كه در اكثریت قریب به اتفاق آنها، ذهنیت تفسیر احكام دینی، حاكمیت دارند. حتی گاهی در روابط بین المللی نیز عامل دینی رأساً ویژگی تعیین كننده كسب می كند.
اگر جنگهای صلیبی كه در طول تاریخ قرنها تكرار شده، در نمایه های دینی كه در درگیریهای اسرائیل ـ اعراب پیوسته به چشم می خورد و نشان دوازده ستاره كه نشانگر تعداد كشورهای عضو اتحادیه اروپا در بدو تاسیس بوده و با دوازده حواری حضرت عیسی تطابق دارد، مورد توجه قرار گیرد، این حقیقت بیش از پیش آشكار می شود.
درخصوص ارتباط ملت ترك با سایر ملت ها و جوامع به ارزیابی های مختلفی می توان دست زد. ولی مهمترین مسأله را تنظیم روابط خود تركان با یكدیگر و نقش دین در این روابط تشكیل می دهد.
برای توضیح بیشتر لازم است ابتدا از حقیقت و واقعیت «دنیای ترك» صحبت به میان آید كه امروز در دنیا مطرح است و در محافل بین المللی مورد قبول واقع شده است.
از خرابه های امپراتوری شوروی كه در اواخر دهه ۱۹۸۰ فروپاشید، در آسیای میانه و قفقاز پنج كشور ترك مستقل سربلند كرد. امروز این پنج دولت به اتفاق تركیه و جمهوری ترك قبرس شمالی، هفت كشور مستقل ترك را تشكیل می دهند. در كنار این هفت كشور، در بسیاری از كشورها و مناطق و در رأس آنها چین، عراق، ایران، سوریه، یونان، بلغارستان، مولداوی و لیتوانی نیز جوامع ترك وجود دارد.
در میان دولتها و جوامعی كه دنیای ترك را تشكیل می دهند، دین اسلام بیش از سایر ادیان مورد قبول واقع شده است. ولی به جز اسلام، ادیان دیگری چون مسیحیت، دین گوك تانری، شامانیسم، یهودیت و بودایی نیز طرفدارانی دارد.
اگر به درگیری های خونین مذهبی كه در گذشته نزدیك در تركیه و در میان افراد متدین به یك دین صورت گرفته است نگاه كنیم، می بینیم كه دین در عین حال می تواند به صورت عامل تفرقه نیز تجلی كند. ولی با توجه به تاریخ ترك، برداشت های دینی كه در طول تاریخ در میان تركان پدید آمده، احكام عمومی دین اسلام و اینكه اكثریت ادیان مورد قبول جنبه آسمانی دارند، دیده می شود كه دین در دنیای ترك نه تنها عامل تفرقه نبوده، كه عنصر اتفاق بوده است.
دین را ازدیدگاه ادیان آسمانی می توان به شكل «مجموعه قوانین الهی كه سعادت انسان را در دو جهان فراهم می سازد» تعریف كرد. آن كه به این قوانین صداقت نشان بدهد، اولاً رضایت خالق را به دست می آورد و ثانیاً ضمن جستجوی خوب، درست و زیبا، در تشكیل نظام اجتماعی نیز سهیم می شود. وقتی روح جاویدان انسانی از تنش فارغ می شود، مكافات اعمال نیك و مجازات اعمال بدش را می گیرد. مضامینی چون نیك، بد، مكافات و مجازات با شیطان، بهشت و جهنم ارتباط دارند. دین هرچند از دوره حضرت آدم به تبلیغ این اصول اساسی می پردازد و عناوین متفاوتی به خود گرفته، یكی است. خداوند برای تبلیغ قوانین و احكام خود پیامبران زیادی فرستاده و اطاعت از آنان را دستور داده است. این امر در قرآن كریم چنین آمده است:
«كسانی كه به خداوند و پیامبرانش كفر می ورزند و می خواهند بین خداوند و پیامبرانش جدائی قائل شوند و می گویند به بعضی ایمان داریم و به بعضی ایمان نداریم و می خواهند راهی بینابین پیش گیرند. اینان به واقع كافرند و ما برای كافران عذابی خفت بار آماده ساخته ایم.
كسانی كه به خداوند و پیامبرانش ایمان دارند و بین هیچ یك از آنان فرق نگذاشته اند، خداوند به زودی پاداشهای آنان را به آنان خواهد داد و خداوند بخشنده و مهربان است.»(۲)
جوامعی كه از ادیان آسمانی بی خبرند یا راه انحراف پیش گرفته اند، در خارج از چهارچوب عمومی قرار می گیرند. انسان به ویژه در جوامع ابتدایی حس اعتقاد، اعتماد و التجا را با توجه و عنایت بر روی یك قدرت برتر از خود، ارضا كرده، گاهی قدرتها و موجودات طبیعت یا حیوانات و انسانهای نماینده قدرت و گاهی توتم هایی را كه خود آفریده، به عنوان خدا قبول كرده است.
با ملاحظه این موارد، دیده می شود كه ملت ترك از نظر دینی ذهنیت متفاوتی از دیگر جوامع داشته است.
در دنیای ترك در گذشته نیز مثل امروز پیروان بیش از یك دین زندگی می كردند. در تاریخ پیش از اسلام ترك ادیان گوك تانری، مزدكی، بودائی، زرتشتی، یهودیت و مسیحیت مورد قبول قرار گرفته بود. ذهنیت و درونمایه هایی كه از ادیان سابق به ادیان جدید انتقال می یافتند، اكثراً به شكل عناصر عرفی بودند. به سبب اینكه مضامین مشترك و آ‌شنا حفظ می شد، از بیگانگی ها و جدائیهای متكی بر دین به قدر وسیع جلوگیری به عمل می آمد. اشتراك مفاهیم و مضامین در ادیان آسمانی بزرگترین عامل حمایت كننده بوده است.
در منابع كهن چینی، كتیبه های اورهون و سایر اسناد ترك و خارجی آمده است كه دین «گوك تانری» كهن ترین و اصلی ترین دین تركان بوزكیر (Bozkr) و گوك تانری «معبود اصلی همه تركان» بوده است. او خالق، ناظر، ناظم، قادر بود و كیفیت آسمانی داشت. كمااینكه سلطان هون در نامه ای كه در سال ۱۷۶ پیش از میلاد به امپراتور چین فرستاد، یادآوری كرد كه جلوس در تخت سلطنت و پیروزیهای نظامی خود را مدیون تقدیر و كمك گوك تانری است.(۳)كیفیت خلاقیت، محافظت و مجازات دهندگی گوك تانری پس از گذشت نه قرن در كتیبه های گوك ترك چنین ضبط شد: «ترك تانری در بالا، خاك مقدس و آب را چنین تنظیم كرده است. برای اینكه ملت ترك از بین نرود و به صورت ملت باقی بماند پدرم ایلتریش كاغان (ilteri ka;an) و مادرم ایل بیلگه خاتون (ilbilge Hatun) را به بالای آسمان كشانید.»
«به سبب قدرتی كه خدا داده بود، نیزه انداختم و فروپاشیدم. لطف تانری بود كه من پیروز شدم و ملت ترك پیروز شد.» (جبهه شرقی كتیبه بیلگه كاغان)
«تانری چنین گفته: تراخان دادم و تو خانی خود را ترك كرده، تسلیم شدی. به جهت اینكه تسلیم شدی تانری ترا كشت.» (جبهه غربی كتیبه تون یوكوك)
«آسمان آبی در بالا، زمین در پایین و انسان در میان این دو آفریده شده» (جبهه شرقی كتیبه كول تیگین).(۴)
منبع مهم دیگری درخصوص آفرینش كائنات در دین گوك تانری، افسانه خلقت نزد آلتائی هاست. در این افسانه آمده است كه تانری اول «انسان» و سپس زمین ها و آسمان را خلق كرد و زمانی كه انسان خواست قدرت خلقت كسب كند، تانری او را مجازات كرد و به دنیای تاریك زیرزمین فرستاد. پس از آفرینش و مجازات نخستین «مخلوق»، انسانی دیگر آفریده شد؛ او همراه با ارواح خبیثه كه فریفته بود، به فریب انسانها دست زد و آنان را به سوی خباثت كشانید.»(۵)
تانری در دین گوك تانری، صاحب فرشته ها (كه مشهورترینشان «اومای» است، ارواح مقدس (یر ـ سوب) و صفات مقدس (بیات، قدیم، آچو: بابا، ایدی / ایه: صاحب، اوغان: قادر، چالاپ: مولا) است.(۶)
در دین گوك تانری مخلوقات مقدسی نیز وجود دارند (ارواح پدری، آتش، آب، زمین: كوه، سنگ و درخت).(۷)
به جهت اعتقادی كه در دین گوك تانری به جاودانگی روح وجود داشت، به خاطر سلامت و آرامش روح بزرگ، ارواح قربانی می شدند و بر سر قبر حكمرانان و قهرمانان، مجسمه دشمنانی را كه كشته بودند و «بالبال» نامیده می شدند، می گذاشتند تا بدانان خدمت كنند. كسی كه می مرد همراه با اشیائی كه داشت مدفون می گشت و در خانه اش غذائی به نام (yua) خورده می شد.
گوك تانری برای هر محل صاحبی می آفرید و چون صاحب خانه، آتش ـ اجاق تلقی می شد، خاموش كردن آتش با آب، تف انداختن بر ‌آتش و نابود كردن آتش اجاق پسندیده نبود. بعضی روزها با فراهم آوردن آتشی بزرگ قربانی ذبح می گشت و دعا خوانده می شد؛ و براساس رنگی كه از آتش برمی خاست، پیش بینی ها صورت می گرفت.(۸)
به سبب اینكه تصور می شد ارواح مقدسی كه از سوی گوك تانری آفریده شده اند در كنار آب و در اوج كوههای بلند زندگی می كنند، آلوده كردن آب و كوه ممنوع بود. بسیاری از كوههای آسیای میانه مقدس شمرده شده و مبارك مقدس نامیده شده اند.(۹)
«كوه مقدس» كه در حماسه كوچ (göç) ، سنگ یالا (yatata) كه «در دیوان لغات الترك» و درخت غان كه در شامانیسم مقدس شمرده شده اند، نمونه هایی از این تقدس جویی به شمار می آیند.
پس از گوك تانری ترك ها و به ویژه در اواسط قرن هفتم بود كه دین مانی در میان اویغورها شایع شد. دین بودائی یك «دین تاجری» است كه از تركیب مسیحیت، یهودیت، دین قدیم ایرانیان و بودایی به میان آمد.(۱۰) این دین كه شهرنشینی، تجارت، توجه بیشتر به سبزیجات در تغذیه و ممانعت از مصرف شیر و روغن را تلقین و توصیه می كرد. هرچند با طرز زندگی تركان منافات داشت، به سبب اینكه تجارت و فرهنگ شهرنشینی را ترویج می كرد، طرز نوینی در زندگی عرضه كرد. ولی نه مانویت و نه دین بودائی نتوانستند اعتقاد كهن تركان را از میان بردارند؛ به ویژه اویغورهای بودایست، اعتقادات سابق تركان را حفظ كردند و خوردن گوشت اسب، آموختن اسب سواری و تیراندازی را ادامه دادند.(۱۱)
ابتدا كارلوق ها و بعداً قراخانیان از طرفی تحت تأثیر اویغورها، به تداوم فرهنگ سنتی پرداختند و از دیگر سو تحت تأثیر اسلام به فراهم كردن اشكال نوین دست زدند.
در این فرصت بیجا نیست به ویژگی مقوله «شامانیسم» نیز اشاره ای داشته باشیم كه در بعضی از جوامع ترك ادامه دارد و به عنوان بازتاب دین گوك تانری مورد قبول قرارمی گیرد.
به نظر الیاد (Mircea Eliade) كه تحقیقات ممتعی درخصوص شامانیسم انجام داده، شامانیسم از تكنیكهای كهن است كه هم عرفان و سحر است و هم در مفهوم اعم كلمه دین به شمار می آید.(۱۲) كولیانو (cauliano) شامانیسم را چنین تعریف می كند: «شامانیسم، مجموعه روش های درمانی و هیجانی بیشتر از این كه یك دین باشد، هدفش در راستای عالم بشریت است و در ایجاد ارتباط با دنیای ارواح امروزی و اداره امور بشری، حمایت ارواح را تأمین می كند.» شامان بیش از همه ستاد «ارتباط» است كه با روشهای خاص خود و در حال جذبه فراغت روح را از بدن جهت صعود به آسمان یا گردش در زیرزمین احساس می كند. بدین ترتیب است كه ارواح را تحت حاكمیت خود درمی آورد و با شیاطین و اجنه و پریها ارتباط برقرار می سازد.
درنتیجه شامان بیش از آن كه یك عالم دینی باشد، وسیله ای برای ارتباط با ارواح عالیه و بعضاً شفابخش است. اطلاق شامانیسم به دین قدیم تركان نادرست است؛ ولی شامانیسم و دین گوك ترك آن قدر به هم مخلوط شده اند كه شامانیسم به عنوان بعدی از دین گوك تانری شناخته شده است.(۱۳)
اگر در دنیای ترك به دین اسلام، كه امروز شایع ترین دین در این منطقه است و دین قدیم تركان یعنی دین گوك تانری و افسانه های شامانیسم و درونمایه هایی كه از این افسانه ها منعكس می شوند نگاه كنیم، ملاحظه می شود كه تركان ذهنیت و برداشت خاصی از اسلام دارند كه در آن مشتركات فراوانی وجود دارد. اصولاً اسلام و مسلمانی با یكدیگر مرتبط هستند، ولی از نظر مضمون متفاوت از هم می باشند. زیرا كلمه اسلام در مفهوم مجرد به عنوان یك اعتقاد مكتوب در منابع اصلی، بیان اصول اعتقادی، عبادی و اخلاقی اسلام است، و واژه مسلمانی تفسیر اسلام است كه در طول تاریخ از سوی افرادی كه خود را مسلمان نامیده اند، صورت گرفته و به اجرا گذارده شده است. درنتیجه این دو واژه از نظر جامعه شناسی مترادف نیست و مسلمانی اشكال و گونه های زیادی دارد. هویت برتر اسلامی را می توان در مسلمانی ترك، عرب یا فارس ملاحظه كرد كه از اعمال و اعتقادات اساسی مشترك تشكیل یافته اند.
تانری در دنیای ترك و در تاریخ ترك، به ویژه در دین گوك تانری، واحد، حاكم مطلق و خالق است. آن «كه » را خود آفریده بود عصیان می كند و درنتیجه مجازاتش كرده به زیرزمین می فرستد. این جا وظایف شیطان پای به میدان می گذارد. بهشت مكان مكافات و جهنم مكان مجازات است. سالمندان در آناتولی و به ویژه در مناطق روستایی نفرت خود را به شكل «جهنم جانت را بگیرد» بر زبان می آورند. همچنین در دنیای ترك و مخصوصاً آناتولی خاموش كردن آتش با آب خوشایند نیست؛ زیرا اجاقی كه آتش را در دل خود نگه می دارد، مقدس است.
«اجاقت كور شود» بدترین نفرینی است كه در حق یك نفر می توان بر زبان آورد. اجاق خانواده و اجاق سرباز مقدس است و مقدس شمرده می شود. آنانی كه شب هنگام كنار آب را آلوده می كنند با خطر «غلتیدن در آب» مواجه می شوند. ترك آلتائی كه به درخت مقدس لته می بست، در آناتولی نیز در اطراف مزارهای اولیا «انبوهی از لته» به وجود آورد.
درونمایه های مشتركی كه در افسانه های شامانیسم و در مناقب نامه ها دیده می شود عبارتند از: ظهور در چهره های متفاوت، زنده دیده شدن پس از مرگ، دانستن آنچه كه از عقل می گذرد، گزارش دهی از آینده، بهبود بخشیدن بیماران، مجازات دشمنان به اشكال مختلف، بچه دار كردن نازایان. همچنین اعتقاداتی نظیر بستن دهان گرگ برای حفظ از بد نظر و جن زدگی نیز وجود دارد.
در ترکیه طی سالهای اخیر مباحثاتی جریان پیدا كرده كه فرهنگ سنتی ترك به دست اهل تسنن زنده نگاه داشته شده یا اینكه علویان دراین امر سهیم بوده اند، یا تركان واقعی چه كسانی هستند. این مباحثات را می توان از نظر ترك و ترك گرائی امیدواركننده دانست. در حالی كه در تركیه چنین مباحثاتی ادامه دارد، در خارج تركیه اولویت ها دوباره تنظیم می شود و مباحثات دینی در آخرین ردیفها جای می گیرد، و بازتاب آئین های دینی كهن در مراسم دینی به چشم می خورد و از درونمایه های مشترك فرهنگ حفاظت به عمل می آید.
به عنوان نتیجه می توان گفت كه برداشتهای دینی كه با بازتابهای دین كهن در حیات روزمره تركان آمیخته و با فرهنگ ترك شكل گرفته است به صورت عامل اتحاد و اتفاق در میان تركان حتی در دورترین جغرافیاها نیز پای به میدان گذارده است.

نویسنده: دورسون داغ آشان
پاورقیها:
۱. Tural, Sadk, Uluslararas; Dördüncü Türk Kültürü Kongresi S: ۱-۳.
۲. Kur’an-I Kerim, Nisa Suresi, ۱۵۰-۱۵۱-۱۵۲. Ayetler.
۳. Kafesolu,;brahim, Türk Milli Kültürü,;stanbul ۱۹۸۹, S: ۲۹۵.
۴. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri,stanbul ۱۹۷۰, S: ۴, ۱۹, ۲۶, ۳۶.
۵. Turan, Osman, Türk Ciban Hakimiyeti Mefkuresi tarihi,;stanbul ۱۹۷۸, S: ۱۰۸.
۶. Kafesolu, brahim, a.g.e., S: ۲۹۶.
۷. Turan, Mustafa, “Tarihi Kaynaklar I۲۸۷;nda Nevruz’un Men;ei Meselesi”, Milli Folklor Dergisi, Bahar ۳۷-۱۹۹۸, S: ۹۰-۱۰۴.
۸. Çay, Abdulhaluk, Türk Ergenekon Bayram Nevruz, Ankara ۱۹۹۳, S: ۲۵.
۹. nan, Abdülkadir, Makaleler ve ncelemeler, Ankara ۱۹۹۱, S: ۲۵۳.
۱۰. Ögel, Burhaeddin, Türk Kültürünün Geli;me Ça;larstanbul ۱۹۷۱, S: ۹۷
۱۱. Ögel, Bahaeddin, a.g.e., S: ۱۲۵-۱۲۷.
۱۲. Mircea, Eliade, La Chamanisme et Les techniques Archanigues de L’Extase, Payot, Paris, P.۱۴.
۱۳. Güngör, Harun-Küçük Abdurahman, Asya’dan Anadolu’ya Tananlar, AKM yay;nlar, Ankara ۱۹۹۷, S: ۱-۲.

منبع : رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران