آیا خطر کاهش جمعیت کشور را تهدید می‌کند؟

با توجه به شرایط خاص جمعیتی و بهداشتی در کشور و با توجه به ایده‌آل‌های زوجین در مورد فرزندآوری، ضرورت تداوم برنامه‌های تنظیم خانواده مورد تردید است. کاهش باروری به سطح پایین در ایران و به خصوص شتاب این کاهش در برخی از استان?های کشور، سوالاتی در زمینه ضرورت و تداوم برنامه‌های تنظیم خانواده در کشور ایجاد نموده است. آیا برنامه‌های کنترل جمعیتی و تنظیم خانواده به اهداف اولیه خود دست نیافته‌اند؟ آیا تداوم برنامه‌های تنظیم خانواده به سطح باروری پایین‌تر در جامعه منجر نمی‌شود و کشور را با رشد جمعیتی منفی مواجه نمی‌سازد؟ برخی از سیاست‌گذاران، بدون توجه به مطالعات و نظرات کارشناسی، با طرح سوالات فوق، بر این باورند که که باید برنامه‌های تنظیم خانواده متوقف شده و حتی آهنگ افزایش جمعیت سر داد. در این مقاله، سعی بر آن است تا با مروری اجمالی به سابقه برنامه‌های تنظیم خانواده در کشور، چالش‌های پیش روی برنامه‌های تنظیم خانواده بحث شده و راهکارهایی نیز ارایه گردد...
اعمال برنامه‌های رسمی کنترل جمعیت و تنظیم خانواده در کشور در دو مقطع حساس صورت گرفت. ابتدا در سال ۱۳۴۶ که شواهدی از رشد بالای جمعیت در کشور وجود داشت و نگرانی‌هایی در زمینه آثار رشد بالای جمعیت در کشور مشهود بود. این برنامه‌ها پس از یک دهه، آثاری هر چند اندک در کاهش رشد جمعیت و شکل‌گیری ایده‌هایی در زمینه برنامه‌های تنظیم خانواده به‌ویژه در شهرهای کشور داشت. در سال‌های اوایل انقلاب، با توجه به شرایط خاص آن زمان و آغاز جنگ تحمیلی برنامه‌ریزی و پشتیبانی مالی از برنامه تنظیم خانواده متوقف شد.
پس از کمتر از یک دهه، آثار توقف برنامه‌های تنظیم خانواده نمایان شد و مسوولان را برای احیای مجدد برنامه‌های تنظیم خانواده در چارچوب اهداف اسلامی و نیز سلامت جویانه خانواده‌ها ترغیب نمود. بدون اغراق، برنامه‌های تنظیم خانواده در کشور، موفقیت‌آمیز بوده و به عنوان الگویی برای سایر کشورهای منطقه معرفی شده است.
● تداوم برنامه‌ها، آری یا نه؟
نکته مهم این است که با توجه به شرایط خاص جمعیتی و بهداشتی در کشور از یک سو و نیز با توجه به ایده‌آل‌های زوجین و خانواده‌ها در مورد فرزندآوری، آیا تداوم برنامه‌های تنظیم خانواد در کشور ضرورت دارد؟
برای پاسخگویی به این سوال، لازم است رفتارهای باروری زوجین، میزان استفاده از وسایل پیشگیری، نوع وسایل پیشگیری مورد استفاده و مهم‌تر از آن اهداف افراد برای استفاده از این وسایل به صورت دقیق بررسی شود.
مطالعات اخیر (سیمای سلامت در جمهوری اسلامی ایران ۱۳۸۱، حسینی چاوشی ۲۰۰۷، حسینی چاوشی و دیگران ۲۰۰۶) نشان داده که علیرغم افزایش بسیار محدود میزان استفاده از روش‌های مدرن پیشگیری از بارداری در زوجین واجد شرایط از نیمه دهه ۱۳۷۰ در سطح ملی از حدود ۵۵ به ۵۹ درصد، اولا میزان شیوع استفاده از وسایل تنظیم خانواده در اکثر استان‌های کشور، به جز سیستان و بلوچستان، درسطح بالایی است. با این حال الگوهای متفاوتی در زمینه نحوه استفاده از وسایل پیشگیری در کشور وجود دارد.
ثانیا، نه تنها زنان در سنین بالای باروری از این وسایل استفاده می‌کنند، بلکه زوجین جوان نیز پس از ازدواج و به دنیا آوردن اولین فرزند خود برای تأخیر و یا جلوگیری از فرزند دوم، به مدت طولانی از وسایل پیشگیری استفاده می‌کنند.
ثالثا، هدف اصلی زوجین در ابتدای ازدواج تاخیر در فرزندآوری است، ولی نهایتا پس از به دنیا آوردن دومین فرزند، عمدتا سعی در توقف فرزندآوری دارند.
رابعا، برای توقف فرزندآوری، درصد استفاده از روش‌های طولانی مدت تنظیم خانواده از جمله روش‌های جراحی بستن لوله در زنان و مردان از ۱۷ به ۲۰ درصد در میان زوجین افزایش یافته، اگرچه در میزان شیوع استفاده از IUD بعنوان یک روش ارزان‌تر و طولانی مدت تعییری مشاهده نشده است.
خامسا، در برخی از نقاط کشور و به ویژه در نقاط شهری، میزان استفاده از روش‌های سنتی پیشگیری از بارداری افزایش داشته است. همه این موارد، در حالی است که تعداد ایده‌آل فرزندان از دیدگاه خانواده‌ها کاهش یافته و سن فرزندآوری نیز به دوره خاصی از زندگی زنان (حدود ۲۵ تا ۳۲ سالگی) متمرکز شده است (عباسی شوازی و دیگران ۲۰۰۷). در نتیجه، زنان یک دوره فشرده فرزندآوری را در پایان دهه ۲۰ سالگی زندگی خود می‌گذرانند و پس از آن حدود ۲۰ سال ضمن داشتن توانایی تولید مثل، قصدی برای فرزند‌آوری ندارند.
● قابل توجه سیاست‌گذاران
الگوهای رفتاری فوق، اثرات و پیامدهای بهداشتی و اجتماعی برای زنان و خانواده‌ها به دنبال داشته و از این‌رو، سیاستگذاران و برنامه?ریزان امورجمعیتی و بهداشتی باید موارد زیر را مورد توجه قرار دهند:
پایین بودن تعداد فرزند ایده?آل و درخواست بیشتر زنان و زوجین برای خدمات تنظیم خانواده متنوع، آسان و مؤثر تعداد پایین تعداد فرزندان ایده آل می‌تواند به افزایش وقوع بارداری‌?های ناخواسته و سقط جنین منجر شود.
▪ اثرات جانبی تداوم طولانی مدت استفاده از روش‌های پیشگیری هورمونی و نیاز به آزمایشات کلینیکی پشتیبان
▪ توقف زودرس فرزندآوری و افزایش ساعات فراغت زنان و اثرات جسمی و روانی جانبی آن
▪ افزایش سطح تحصیلات و آمال اقتصادی و اجتماعی زنان و پیامدهای آن
با توجه به موارد فوق، مشخص است که پایین بودن سطح باروری و محدود شدن دوره فرزندآوری به معنای این نیست که برنامه‌های تنظیم خانواده متوقف گردند، چراکه اولاً، با گسترش ایده بعد کوچک خانواده، تقاضای زوجین برای استفاده از خدمات تنظیم خانواده برای تحقق ایده?آل?های فرزندآوری افزایش خواهد یافت.
ثانیاً، محدود شدن طول دوره فرزندآوری به حدود ۸ سال به این معنی است که خدمات تنظیم خانواده و بهداشت باروری باید به اندازه قابل توجهی در دوران فرزندآوری زنان متمرکز شود تا پاسخگوی نیازهای گسترده آنان باشد. با توجه به این شرایط، اولا، خدمات تنظیم خانواده باید نه تنها در دوران فشرده باروری زنان متمرکز گردد، بلکه برای دوران بعد از توقف فرزندآوری (برای مدت حدود ۲۰ سال) نیز تداوم یابد.
در غیر این‌صورت، عدم دسترسی به روش‌های تنظیم خانواده در این دوران موجب بالا رفتن نیاز برآورده نشده، می?گردد و ممکن است به افزایش باروری?های برنامه?ریزی نشده (نابه هنگام و ناخواسته) منجر شده و نهایتا به سقط جنین منجر شود. سخن پایانی اینکه، با توجه به شرایط خاص جمعیتی و بهداشتی در کشور، برنامه‌های تنظیم خانواده نیز مستلزم بازنگری و انطباق با شرایط جدید است.

میمنت حسینی‌چاوشی
کارشناس ارشد دفتر کل سلامت خانواده و جمعیت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
منابع:
سیمای سلامت در جمهوری اسلامی ایران (گزارش تحقیق بررسی ویژگی‌های جمعیتی و بهداشتی در ایران در سال ۱۳۷۹)، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی۱۳۸۱، تهران.
Abbasi-Shavazi, MJ., Hosseini-Chavoshi, M., and P. McDonald, ۲۰۰۷, The path to below –replacement fertility in Iran, Asia-Pacific Population Journal, ۲۲(۲): ۹۱-۱۱۲.
Hosseini-Chavoshi, M., McDonald, P., and MJ. Abbasi-Shavazi, ۲۰۰۷, Fertility and Contraceptive Use Dynamics In Iran: Special focus on Low Fertility Regions, Australian Demographic and Social Research Institute, Working Papers, No. ۱, Australian National University, Canberra.
Hosseini-Chavoshi, M., P. McDonald, and M.J. Abbasi-Shavazi, ۲۰۰۶, The Iranian Fertility Decline, ۱۹۸۱-۱۹۹۹: An Application of the Synthetic Parity Progression Ratio Method, Population, ۶۱(۵-۶), pp. ۷۰۱-۷۱۸.

منبع : هفته نامه سپید