اصلاح الگوی مصرف یک ضرورت انسانی و ملی

انسان به عنوان اشرف مخلوقات صاحب فضیلت‌هایی است که او را همواره به انجام امور به بهترین شکل آن هدایت می‌کند. انسان در طول حیات خود همواره مواد، ابزار و روش‌هایی را به کار می‌گیرد تا با فراهم نمودن شرایط مناسب بهره لازم را از محصول به دست آمده ببرد. به همین دلیل انسان یک موجود مصرفی است و از طبیعت، محیط اطراف خود و.... به طور مستقیم و غیرمستقیم مصرف می‌کند و بهره می‌برد...
شیوه و نحوه به کارگیری مواد در فرآیند زندگی به نحوی که به مناسب‌ترین شکل به کار گرفته شوند از گرایشات فطری انسان است، لکن در عمل انسان‌ها در بهره‌گیری از محیط اطراف خود دچار انحراف از اعتدال و اقتصاد می‌شوند. قرآن کریم و ائمه‌اطهار(ع) به کرات به پرهیز انسان از اسراف و تبذیر در استفاده از نعمات الهی اشاره دارند.
از نظر لغوی خارج شدن انسان از حدو مرز در هر کاری که انجام می‌دهد را اسراف و ریخت و پاش و اتلاف نعمت را تبذیر گویند. از امام علی (ع) منقول است که «آگاه باشید مال را در غیراستحقاق صرف کردن تبذیر و اسراف است» و خداوند کریم اسراف‌کاری را روش فرعون و تبذیرکنندگان را برادران شیطان می‌نامد. به این ترتیب مصداق عینی اصلاح الگوی مصرف پرهیز از اسراف و تبذیر و رفتار بر پایه اعتدال و اقتصاد است. اگر هر یک از ما در زمان مصرف یک نعمت الهی از خود بپرسیم هزینه این نعمت و فایده آن چه‌قدر است؟ و آیا نسبتی منطقی بین هزینه به کار گرفته شده و نتیجه به دست آمده وجود دارد یا خیر؟ در آن صورت است که با قضاوتی منصافه به روشی برای به کارگیری متعادل و منصفانه منابع مبادرت خواهیم ورزید.
با اشاراتی که به قرآن کریم و روایات ائمه‌اطهار شد میانه‌روی و اقتصاد و اعتدال در به کارگیری منابع یک فضیلت انسانی و رفتار سالم اجتماعی است و دور شدن از این فضیلت مصداق عینی یک عمل ناپسند شیطانی.
یکی از حوزه‌هایی که انسان‌ها در طول زندگی خود محتاج آن هستند خدمات پزشکی و دارویی است. الگویی که بیانگر اقتصاد و اعتدال در به کارگیری منابع پزشکی و دارویی باشد از ضرورت‌های ملی است. در دنیای امروز، جوامع پیشرفته برای به کارگیری هر فرآورده و استفاده از آن در فرآیندهای اجتماعی روش‌های استاندارد شده و هدفمند را به کار می‌گیرند که اصطلاحا به این روش‌ها و منش‌ها دستورالعمل‌های استاندارد شده (Standard Guidelines) گفته می‌شود. در شاخه پزشکی نیز هر جامعه‌ای متناسب با موقعیت اجتماعی و اقتصادی خود دستورالعمل‌های ملی درمان
(National Therapeutic Guidelines)را تدوین و به اجرا در می‌آورد. آنچه مسلم است در حال حاضر فرآیندهایی که در بهداشت و درمان ایران رایج است فاقد استانداردهای ملی منطبق شده با زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی است. براساس برآورد‌های موجود سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون نسخه دارویی به داروخانه‌های کشور ارایه می‌شود. از طرف دیگر مطالعه آمار داروهای مصرفی در کشور نیز بیانگر آن است که متوسط اقلام دارویی در هر نسخه در ایران ۲۶/۳ می‌باشد که با متوسط پذیرفته شده جهانی (که نزدیک به ۵/۱ می‌باشد) اختلاف فاحشی را نشان می‌دهد. سهم آنتی‌‌بیوتیک‌ها در این نسخ ۵۴ درصد، داروهای تزریقی ۴۴ درصد و کورتیکواسترویید ۲۳درصد بوده است. همچنین الگوی مصرف داروها براساس گروه‌های درمانی نیز بیانگر آن است که ما از روشی استاندارد شده و منطقی تبعیت نمی‌کنیم. در کشورهای پیشرفته دنیا بیشترین آمار مصرف دارو (بر پایه ارزش آنها به دلار) متوجه داروهای مورد نیاز بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مثل داروهای قلب‌وعروق، بیماری‌های اعصاب از نوع اختلالات دژنراتیو، افسردگی و.... گوارشی و تنفسی است. این در حالی است که بالاترین آمار مصرف دارو در ایران (بر پایه هزینه‌هایی که به بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌کند) متوجه آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضد درد و ضدالتهاب است. در عین حال که مصرف نابه‌جا و غیرمنطقی این دسته از داروها نه تنها به سلامت بیمار و جامعه کمک نمی‌کند، بلکه از طریق عوارض و اثرات جانبی که به جا می‌گذارد مشکلات و معضلات بعدی را نیز سبب می‌شود. مصرف نابه‌جای یک آنتی‌بیوتیک نه تنها فرد مصرف‌کننده را با عوارض جدی و خطرناک همان دارو و مقاومت‌های میکروبی فزاینده مواجه می‌کند و ایشان را در برابر عفونت‌های بعدی صدمه‌پذیرتر می‌کند، بلکه با نفوذ میکروب‌های مقاوم شده به اجتماع دیگر افراد جامعه اعم از انسان‌ها و حیوانات را نیز در معرض خطر عفونت‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌های رایج قرار می‌دهد. به همین دلیل امروزه در دنیا شاخص هشداردهنده‌ای برای برنامه‌ریزان وجود دارد و آن اینکه اگر در نظام بهداشت و درمان کشوری مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها شایع است و از متوسط جهانی بالاتر است آن نظام بهداشتی درمانی در حالت هشدار به سر می‌برد و ساختار بهداشت و درمان آن از روش‌های استاندارد شده و منطقی تبعیت نمی‌کند. مصداقی که به طور عینی در نظام بهداشت و درمان ایران شاهد آن هستیم. به عبارت دیگر الگوهای منطقی دارو‌درمانی
(Rational Drug Therapy) در ایران نیاز به یک بازنگری ساختاری و توجه ویژه دارد. اینکه اشاره شد نظام بهداشت و درمان ایران در حالت هشدار از نظر دور بودن از ضابطه‌مندی درمان به سر می‌برد با ارایه آماری مقایسه‌ای از الگوی مصرف تعدادی از داروها ملموس‌تر خواهد شد.
- در سال ۱۳۸۶ بالغ بر ۶۳۰ میلیارد ریال آموکسی‌سیلین مصرف شده است. یعنی به طور متوسط هر ایرانی ۹۰۰۰ ریال فقط برای آموکسی‌سیلین پرداخت کرده است. در همین سال سفکسیم مصرف شده ارزشی بالغ بر ۶۷۰ میلیارد ریال را تجربه کرده است. اگر آمار مصرف سفتریاکسون یک گرمی ‌و کوآموکسی‌کلاو، ایمی‌پنم + سیلاستاتین و دیگر اشکال دارویی همین آنتی‌بیوتیک‌ها (دوزاژهای دیگر) نیز به آن اضافه شود هشدار ذکر شده ملموس‌تر خواهد بود. براساس آمار منتشره ارزش کوآموکسی‌کلاو مصرف شده در دوزاژهای مختلف بالغ بر ۴۰۰ میلیارد ریال، سفتریاکسون بالغ بر ۳۵۰ میلیارد ریال، ایمی‌پنم سیلاستاتین بیش از ۴۰۰ میلیارد ریال بوده است.
از نگاه دیگر ارزش ۳۰ داروی اول (از نظر ارزشی ریالی مصرف) در کشور بالغ بر ۵۴۲۵ میلیارد ریال گزارش شده است. سهم آنتی‌بیوتیک‌ها از این مقدار ۲۲۳۵ میلیارد ریال بوده است، یعنی بیش از ۴۱ درصد از سهم بازار ۳۰ داروی اول کشور مربوط به آنتی‌بیوتیک‌ها است. داروهایی که می‌توان با مصرف آنها براساس روش‌های استاندارد شده نه تنها باعث صرفه‌جویی بسیار شد، بلکه جلوی بسیاری از آسیب‌های بعدی ناشی از مقاوم شدن میکروب‌ها و بیماری‌های دیگر ناشی از عوارض جانبی این دسته از داروها را گرفت. فاصله ایران با کشورهایی که دارای استانداردهای ملی برای مصرف دارو هستند با کمال تاسف بسیار زیاد است و نیاز به برنامه‌ریزی جدی، هدفمند و حتی با رویکردی تهاجمی ‌در اجرا دارد. تصور نمی‌کنم کشوری را بتوان یافت که تا این حد در مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها از الگوهای منطقی تجویز دور شده باشد! همین آمار منتشره بیانگر آن است که از ۳۰ داروی اول مصرف شده در بازار دارویی آن ۱۰ مورد آنتی‌بیوتیک می‌باشد که بیانگر تنوع مصرف انواع آنتی‌بیوتیک‌ها به صورت غیرمنطقی در بازار دارویی کشور می‌باشد که پیامد آن مقاومت‌های متقاطع و بروز عوارض جانبی تشدید شده است. همین آمار مصرف ۳۰ داروی اول گزارش می‌کند که دومین فرآورده مصرف شده در کشور شیر خشک اطفال (یکی از براندهای موجود در بازار) بوده و سهم ارزش بازار آن نزدیک به ۴۰۰ میلیارد ریال بوده است که این هم بیانگر دوری از الگوی تغذیه سالم اطفال است. در کشوری که ارزش‌های دینی رویکرد اصلی آن است و در دین مبین اسلام بر تغذیه نوزاد با شیر مادر توصیه‌های بسیار شده است، شایسته نیست با این همه توصیه دینی، بهداشتی و علمی ‌که برای مزیت‌های شیر مادر وجود دارد این همه شیر خشک مصرف شده باشد. اگر سالانه یک میلیون تولد جدید داشته باشیم و سن شیر خوارگی را ۲ سال در نظر بگیریم و سهم سایر براندهای شیرخشک را نیز جمعا همین مقدار در نظر بگیریم بازار شیر خشک کشور بالغ بر ۸۰۰ میلیارد ریال خواهد بود که سهم سرانه هر نوزاد را ۴۰۰۰۰۰ ریال بیان می‌کند.
آمارهایی که اشاره شد نمونه‌ای از ده‌ها مورد نبود الگوی مصرف صحیح در فرآورده‌های دارویی در کشور بود. حال که به توصیه مقام معظم رهبری سال ۱۳۸۸ سال اصلاح الگوی مصرف نام‌گذاری شده است و سال ۱۳۸۸ نیز سال تدوین و تصویب برنامه پنجم توسعه کشور است و اینکه اصلاح الگوی مصرف امری همگانی، رفتاری و اجتماعی است و برای دست یافتن به الگوهای صحیح مصرف باید با برنامه، هدفمند و با نگاه صحیح و درست به آینده حرکت کرد، انتظار می‌رود دولت و مجلس محترم در تدوین برنامه پنجم توسعه رویکرد اصلاح الگوهای مصرف در جامعه را به طور عینی و شاخص‌مند مدنظر قرار دهند. در بخش بهداشت و درمان با روش‌ها و الگوهایی که در دنیا وجود دارد و تجربه‌های موفقی که بسیاری از کشورها در تدوین استانداردهای ملی درمان
به کار گرفته‌اند این راه هموارتر، سهل‌الوصول‌تر و شدنی‌تر است. به امید آنکه سال ۱۳۸۸ آغاز استانداردسازی و منطقی‌تر کردن فرآیندهای بهداشت و درمان در کشور باشد.

دکتر عباس کبریایی‌زاده
استاد دانشکده داروسازی تهران و عضو هیات مدیره نظام پزشکی تهران

منبع : هفته نامه سپید