دخانیات‌ در کشورهای در حال توسعه

به طور تقریبی در سراسر جهان، ۳/‌۱ میلیارد نفر یا سیگار می‌کشند یا از دیگر محصولات دخانی استفاده می‌کنند. در این میان، تقریباً یک میلیارد نفر مرد و ۲۵۰ میلیون زن هستند. بدین ترتیب، اعتیاد به دخانیات در جهان بین مردان (۴۷ درصد) خیلی بیشتر از زنان (۱۲ درصد) است. دلیل این مسأله آن است که در بیشتر کشورهای در حال توسعه، سیگار کشیدن زنان، امر پسندیده‌ای به شمار نمی‌رود. در حال حاضر، در جوامع توسعه‌یافته ۳۵ درصد مردان و ۲۲ درصد زنان سیگار می‌کشند؛ در حالی که این رقم برای کشورهای در حال توسعه به ترتیب ۵۰ و ۹ درصد است. با این حال، شرایط در حال تغییر است و با افزایش تاکتیک‌های بازاریابی شرکت‌های دخانیات، امروزه تعداد زنانی که سیگار می‌کشند بیشتر شده است. لذا زنان در کشورهای توسعه یافته، بازاری پر پتانسیل برای صنایع دخانیات به شمار می‌آیند. ‌
در کل، کشورهای توسعه یافته از سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، بازار مصرف دخانیات در کشورهای در حال توسعه را نشانه گرفته‌اند. آمریکا بعد از جنگ، اقدام به صادرات تنباکو و توتون تحت برنامه “غذا برای صلح” کرد. در ۲۵ سال نخست برنامه‌، این کشور تقریباً یک میلیارد دلار توتون به کشورهای در حال توسعه صادر کرده بود که این کشورها را در معرض شدید سیگارهای غربی قرار می‌داد. از اواخر دهه ۱۹۶۰ به بعد، شرکت‌های بزرگ آمریکایی و انگلیسی، محصولات خود را به تعداد زیادی از کشورهای دنیا صادر می‌کردند. با این حال، در طول دهه ۱۹۸۰، فروش جهانی به شدت افزایش یافت. در نیمه اول دهه ۱۹۹۰، حدود ۲۲۰ میلیارد سیگار تولیدی در آمریکا به خارج صادر شد که نسبت به سال‌های آخر دهه پیش از آن، تقریبا ۵۵ درصد افزایش نشان می‌داد. ‌
گفتنی است، در طول سال‌های دهه ۱۹۸۰، دولت آمریکا، کشورهای ژاپن، تایوان، کره جنوبی و تایلند را تهدید کرده بود در صورتی که بازارهای خود را به روی سیگارهای آمریکایی باز نکنند، آنها را تحریم اقتصادی می‌کند. هر چهار کشور مذکور، در برابر فشار آمریکا کوتاه آمدند، اما تایلند بعدها توانست بر اساس قوانین سازمان GATT، تبلیغ سیگار در کشورش را ممنوع کند. در کل، بعد از برداشته شدن محدودیت‌های واردات، کشورهای آسیایی شاهد افزایش چشمگیر مصرف سیگار بودند. بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰، مصرف سیگار در کره جنوبی از ۶۸ هزار تن به ۱۰۱ هزار تن رسید. این رقم در تایلند نیز از ۳۱ هزار تن به ۴۰ هزار تن افزایش یافت.
● اثرات اقتصادی
شرکت‌های بزرگ چند ملیتی، به خصوص شرکت‌های مستقر در انگلیس و آمریکا، مسؤول بخشی از افزایش عادت سیگار کشیدن در کشورهای در حال توسعه هستند. ورود یکی از این شرکت‌ها به بازاری جدید، با برنامه‌های بازاریابی و ترغیب‌کننده پیچیده‌ای همراه است که باعث می‌شود شرکت‌های ملی دخانیات آن کشورها نیز مجبور به افزایش برنامه‌های تبلیغات خود شوند. همین امر منجر به افزایش مصرف دخانیات و اثرات منفی استفاده از آن می‌شود.‌
جالب است در سال ۲۰۰۵ سه شرکت فیلیپ موریس (آلتریا)، BAT و - JTI که بزرگترین شرکت‌های دخانیات دنیا به حساب می‌آیند - در مجموع ۲۱۲ میلیارد دلار از این بخش درآمد داشته‌اند. این رقم به طور تقریبی برابر محصول ناخالص داخلی ۲۷ کشور در حال توسعه است.
در این میان، مبارزه با مصرف دخانیات درکشورهای در حال توسعه کاری دشوار است، به خصوص اگر بحث کمک در میان باشد. شرکت‌های بزرگ دخانیاتی جهان، به کشاورزان توتون کمک می‌کنند، وام می‌دهند و برای آنها حشره‌کش و کود تهیه می‌کنند و به این ترتیب آنها را وارد دام بدهی می‌کنند. اما کشاورزان، تحت فشار هستند. شرکت‌های بزرگ خود قیمت‌ها را تعیین کرده و کشاورزانی را که قصد داشته باشند محصول خود را به شرکت دیگری بفروشند، به شدت تنبیه می‌کنند. این شرکت‌ها برای تضمین حضور خود در کشورهای در حال توسعه، به نوعی خود را در اقتصاد و جوامع آنها ترکیب می‌کنند ساخت مدرسه و بیمارستان از جمله این اقدامات است. لذا کشورهای فقیرتر به خاطر دریافت این‌گونه کمک‌ها، علاقه زیادی به شرکت‌های دخانیاتی دارند.
● اثرات بهداشتی و تندرستی ‌
در کشورهای صنعتی، این مساله به خوبی جا افتاده که سیگار، عامل بسیاری از بیماری‌ها و مرگ‌ها است. سیگار نیمی از همراهان همیشگی خود را می‌کُشد و دخانیات بیش از ایدز، داروهای قانونی و غیرقانونی، تصادفات، قتل و خودکشی، انسان‌ها را به کام مرگ می‌کشاند. در این خصوص، بنابر پیش‌بینی‌های سازمان بهداشت جهانی، تا سال ۲۰۳۰، سالانه ۷ میلیون نفر در کشورهای در حال توسعه بر اثر سیگار کشیدن خواهند مُرد. چین به تنهایی سالانه یک میلیون کشته می‌دهد که این رقم تا سال ۲۰۲۵ حداقل دو برابر می‌شود.
تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهد سیگار کشیدن بر روی خانواده‌های فقیر تأثیر بیشتری دارد، زیرا خرید سیگار از میزان خرید مواد خوراکی کم می‌کند. هر فرد سیگاری با مصرف سیگار، ۵۰۰ کالری از انرژی دریافتی روزانه یک یا دو کودک خود می‌کاهد. در سراسر کشور چین، اگر قرار بود پولی که صرف سیگار می‌شود، در خرید مایحتاج غذایی به صرف می‌رسید، ۵/۱۰ میلیون نفر می‌توانستند کالری مورد نیاز روزانه خود را دریافت کنند. جالب است که هزینه خرید یک پاکت سیگار مارلبرو یا برن، معادل پول خرید ۱۲ عدد تخم مرغ در پاناما، یک کیلو ماهی در غنا یا شش کیلو برنج در بنگلادش است.
● کنترل دخانیات ‌
به همان اندازه که قدرت شرکت‌های بزرگ صنایع دخانیات،جهت اثرگذاری روی دولتمردان کشورهای فقیر زیاد است، قوانین کنترل‌کننده در این بخش ضعیف بوده و محدودیت‌های تبلیغاتی کم و یا ناچیز است. درحال حاضر بیش از ۴۰ کشور در حال توسعه دنیا، اجباری برای نصب پیغام‌های هشدار بر روی پاکت‌های سیگار ندارند. در میان کشورهایی که این اجبار وجود دارد نیز ۷۳ درصد به هشدارهای جمله‌ای هفتگی - آن هم به زبان انگلیسی و نه زبان محلی - رضایت دارند. البته برخی موارد استثنا هم وجود دارد. کشورهایی چون آفریقای جنوبی، تایلند و سنگاپور، دارای قوانین موثر کنترل دخانیات هستند از جمله: ممنوعیت تبلیغ و اسپانسر شدن، قوانین مربوط به مکان‌های "بدون دود"، هشدارهای چشمگیر و واضح در مورد سلامتی و دوره‌های آموزش سلامتی.
در این میان، چارچوب قرارداد کنترل دخانیات )FCTC( که تحت نظارت سازمان بهداشت جهانی تدوین شده، اولین معاهده جهانی سلامتی در نوع خود است. این قرارداد، ابزار پایه‌ای در راستای برنامه‌ریزی مدون کنترل مصرف دخانیات و مبارزه با صنایع دخانیات در بسیاری از کشورها می‌باشد. به عنوان مثال، تمام کشورهای عضو این معاهده باید تبلیغات سیگار و اسپانسر شدن شرکت‌های تولیدکننده را ممنوع کنند (به جز کشورهایی که ممنوعیت قانون اساسی دارند) و از آنها بخواهند هشدارهای بزرگ که حداقل ۳۰ درصد از مساحت پاکت را تشکیل می‌دهد، بر روی سیگارهای خود بچسبانند. گفتنی است، در حال حاضر، ۱۶۸ کشور دنیا این معاهده را امضا کرده و ۱۴۸ کشور به عضویت این معاهده درآمده‌اند. ‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران