دخانیات در گذر تاریخ‌

استفاده از گیاه توتون، اولین بار در قرن ‌‌۱۵ ‌میلادی و پس از سفر اکتشافی کریستف کلمب به قاره آمریکا در میان بومیان منطقه مشاهده گردید. سپس ‌پرتغال، نخستین کشور اروپایی بود که این گیاه را از قاره آمریکا به دیگر کشورهای اروپایی روانه ساخت. در سال ۱۵۶۰ میلادی ژان نیکوت،‌‌ ‌سفیر فرانسه در پرتغال‌، مقداری بذر توتون به رسم هدیه برای ملکه فرانسه فرستاد که‌ آن را ‌به همین مناسبت، “نیکوتیانا” )Nicotiana( نام‌گذاری کردند. بذر توتون پس از ورود به انگلستان و اسپانیا، توسط دریانوردان انگلیسی به کشورهای‌ ‌شرقی نظیر ترکیه، یونان، مصر، سوریه، چین و ژاپن راه یافت.
● سوغات پرتغالی‌ها برای شاهان صفوی
توتون و تنباکو اولین بار در دوره صفویه و توسط پرتغالی‌ها وارد‌ ایران شد. لذا سابقه‌ای ۳۰۰ ساله در کشورمان دارد. شواهد تاریخی نشان می‌دهند، بذر توتون به احتمال زیاد از بنادر جنوبی کشور وارد و به تدریج در نواحی جنوبی، مرکزی و شرقی کشت شده است. بذر توتون چپق نیز به احتمال زیاد از ترکیه به ایران راه پیدا کرده و کشت آن در قسمت غربی و مرکزی رواج یافته است. بذر توتون سیگارت در سال ۱۲۵۱ و به توصیه “محمدخان ناصرالملک همدانی فرمانفرما” و توسط “دکتر استپان هاراطونیانس” که در گیلان به نام “حکیم فانوس” مشهور بود، به ایران وارد شده است. بذر این توتون از نوع “سامسون” ابتدا در گیلان کشت شد و سپس توسط شخصی به نام “کوسیس”، به مازندران برده و در اطراف بابل کشت گردید. کشت این بذر به تدریج به گرگان (‌استرآباد) و ارومیه رسید. در حال حاضر توتون سیگارت در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و کردستان و توتون چپق در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه و تنباکو در استان‌های اصفهان، فارس، بوشهر، خراسان و شاهرود کشت می‌شود. ‌
● انحصار دولت
علیرغم سابقه ۳۰۰ ساله کشت توتون و تنباکو در ایران، صنعت تولید‌ ‌سیگارت در کشور، قدمتی ۷۰ ساله دارد، زیرا تا سال ۱۳۰۰ تولید این محصول در‌ ‌کارگاه‌های کوچک و به طور دستی انجام می‌گرفت. در این دوره، بازرگانان توتون را از زارعان خریداری نموده و آنها را در بسته‌بندی‌های سیگارت، توتون چپق، ساقه تنباکو (خرچوب) و گلبرگ توتون (میخکی) با علامت‌های تجاری خاص به فروش می‌رساندند.
اما کمتر از نیم قرن پس از کشت توتون در کشور، دولت با وضع قانون “‌انحصار دخانیات ایران” در سال ۱۲۹۴ شمسی، اقدام به دخالت و کنترل بازار دخانیات نمود. این قانون در سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۷ تغییراتی جدّی یافت و در نهایت، حق واردات و صادرات، خرید و فروش، ساخت، نگهداری و حمل‌ونقل محصولات دخانی در سراسر کشور در انحصار دولت قرار گرفت. مالیات‌هایی هم به عنوان “حق انحصار” وضع شدند. در سال ۱۳۱۰، انحصار دخانیات شدت بیشتری یافت و مؤسسه “انحصار دولتی دخانیات” تأسیس گردید. بر اساس قوانین جدید، حق نگهداری و راه‌اندازی ابزار و ماشین‌های توتون‌بری، کاغذبری، صحافی کاغذ سیگار و سیگارپیچی به مو‡سسه انحصار دخانیات اختصاص یافت. دولت نیز موظف گردید تا امر خرید و فروش سیگارت را در نرخی پایه -‌‌‌‌که با در نظر گرفتن وضعیت محصول هر سال و با توجه به نرخ‌های بازار تعیین می‌شد- در دست گیرد. همچنین بنا بر قوانین جدید، کالاهای دخانی به هنگام صدور به خارج، از حقوق گمرکی معاف شدند و کسانی که به قاچاق محصولات دخانی مبادرت می‌کردند، قانون “مرتکبان قاچاق” در مورد آنها به اجرا گذاشته می‌شد.‌
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انحصار دخانیات در دست دولت باقی ماند که البته تا امروز نیز ادامه دارد. در سال ۱۳۷۴ کوششی جهت خصوصی کردن شرکت دخانیات در ۱۴ استان کشور به عمل آمد، اما به دلیل کاستی‌ها و مشکلات متعدد، پس از یکسال مجدداً انحصار آن در اختیار دولت گذاشته شد. در سال‌های اخیر نیز تلاش‌هایی برای خصوصی‌سازی شرکت دخانیات انجام شده که هنوز به نتیجه نرسیده‌اند. ‌
● اولین کارخانه
در سال ۱۳۱۷ اولین مجتمع صنعتی‌ ‌تولید سیگارت در زمینی به مساحت ۱۰ هکتار در خیابان قزوین تهران به بهره‌برداری‌ ‌رسید- که هم‌اکنون نیز فعال است. دو سال قبل از شروع به کار کارخانجات سیگارت‌سازی‌ ‌تهران نیز مزرعه آزمایشی توتون در سال ۱۳۱۵ به منظور پشتیبانی از کشت این گیاه،‌ ‌در منطقه تالش گیلان ایجاد گردیده بود. البته چند سال بعد، این مزرعه که‌ ‌اولین مرکز تحقیقات توتون قلمداد می‌شود، به منطقه تیرتاش شهرستان بهشهر منتقل شد. ‌پس از افتتاح کارخانه‌های تولید سیگارت در سال ۱۳۱۷، صنایع مرکزی دخانیات به سرپرستی گروهی از کارشناسان آلمانی، انگلیسی و یونانی شروع به کار کرد. نخستین فرآورده‌هایی که با اقبال عامه مردم مواجه شدند، شامل سیگارهای اِشنو، فومن، گرگان، افسر، تارج، اردیبهشت، انواع سیگار برگ و جیگاره (نوعی سیگار دست‌پیچ با نیمکوب توتون چپق) و انواع تنباکو، توتون چپق و توتون پیپ بودند. پس از آن، کارخانجات عمل‌آوری در‌ ‌شهرهای ساری، رشت، گرگان، ارومیه و خوی راه‌اندازی گردیدند. ‌
به طور کلی، سال‌های ۱۳۱۵ تا ‌‌۱۳۵۰ ‌بستر پیدایش و تحولات صنعت دخانیات ایران بوده است. پس از آن، با توجه به روند رو‌ ‌به رشد مصرف سیگار در کشور، شرکت دخانیات ایران در سال ۱۳۷۲ طرح ساخت و توسعه‌ ‌مجتمع سیگارت‌سازی گیلان با ظرفیت تولید ۲۰ میلیارد نخ سیگارت در سال را به مرحله‌ ‌اجرا گذاشت. این مجتمع هم‌اکنون در سه بخش عمل‌آوری توتون، تولید سیگارت، فیلترسازی و بسته‌بندی فعالیت دارد. در سال‌های اخیر نیز فعالیت‌های مختلفی در زمینه اصلاح خطوط‌ ‌تولید، ایجاد ظرفیت‌های جدید و ارایه محصولات تازه در این مجتمع صورت گرفته است که تولید سیگارت‌هایی با سایزهای کوتاه و بلند از این جمله‌ هستند. اما علیرغم تغییرات مقطعی، روش‌های‌ ‌تولید سیگار در ایران همچنان مبتنی بر شیوه‌های سنتی بوده و ساختار این صنعت علیرغم ۷۰ سال تجربه، برای حضور در عرصه سنگین رقابت جهانی امروز، آماده نیست.‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران