کابوس یک خاطره از جنگ

در میان همه نویسندگانی که طی سالهای جنگ و دوران پس از آن – تا امروز- در حوزه نمایشنامه نویسی دفاع مقدس فعال بوده اند، جمشید خانیان از پرکارترین نویسندگانی بوده که آثار قابل تأمل و تاثیرگذاری را در کارنامه اش ثبت کرده است.
نمایشنامه های جمشید خانیان، به واسطه کیفیت و مقید بودن به قواعد درام و همچنین از منظر تنوع موضوعات همواره از آثار شاخص تئاتر دفاع مقدس بوده اند و به همین دلیل هم هنرمندان و کارگردانان زیادی از نمایشنامه های این نویسنده استقبال کرده اند و اجراهای زیادی از او تا به حال روی صحنه رفته است.
"اسماعیل، اسماعیل" از نمایشنامه خوب جمشید خانیان است که در محدوده موضوعات داستانی پس از جنگ می گنجد؛ در داستان این نمایشنامه ، یک رزمنده در آسایشگاهی بستری شده و به دلیل تعلق خاطر به یک خاطره دوران جنگ، احساس بیماری می کند. این احساس مشکلاتی را در زندگی او با همسرش به وجود آورده است که بحث ها و چالشهای نمایشنامه را باعث می شود.
جمشید خانیان از همان ابتدای نمایشنامه با توضیح مفصل درباره صحنه و جزئیات آن بخشی از شخصیت قهرمانش را در دنیای پس از خاتمه جنگ مورد شناخت قرار می دهد. تخت بیمارستان دسته گل و سیگار و زیرسیگاری پر روی میز مشکل روحی قهرمان را پیش از حضورخود او به مخاطب می شناساند.
بعد از این معرفی کوتاه و مفید، گفتار طبیعی، ساده و باورپذیر متن که در میان مرد جوان –رزمنده- و همسر جوان او بیان می شود، نیازها، مشکلات و مسائل شخصیت ها شناسانده می شوند و در ضمن شاعرانگی لطیفی که حاصل تنها شدن قهرمان با گذشته و خاطرات جنگ است باورپذیر و مطلوب نشان داده می شود.
در واقع داستان از همان ابتدا به واسطه مشکل درونی و روحی قهرمان زبانی تقریبا شاعرانه پیدا می کند و لحن و زبان مناسب و منطقی این شاعرانگی- برخلاف بسیاری از آثار نمایشی دفاع مقدس – به ابزاری برای شناخت شخصیت تبدیل شده و مخاطب را آزار نمی دهد:
-مرد جوان: یکی بس همه رویاهام.
-زن جوان: این جا حسابی شاعرت کرده!
-مرد جوان: نه، جادودی بوی سیبه! بیا، بو کن.
جمشید خانیان ، در ادامه این لحن شاعرانه اجازه پیدا می کند که به شخصیت قهرمان نمایشنامه و به ویژه ابعاد درونی تر او نزدیک شود. ارتباط دادن سریع فضای شاعرانه داستان با انفجار و دود به خاطرات جنگ – که البته حالا به عنصری تکراری در پرداخت آثار دفاع مقدس تبدیل شده ولی احتمالا در زمان نگارش "اسماعیل، اسماعیل" اینگونه نبوده است- فضای ساده و شاعرانه نمایشنامه را به خاطراتی تلخ می برد که به جبهه و حتی پیش از آن و خاطره ای در کودکی اسماعیل هم ربط داشته است.
به دنبال این خانیان طبق قاعده مرسوم در میانه نمایشنامه اش چالش میان شخصیت ها را گسترش می دهد، بیماری و بستری شدن اسماعیل زندگی او و همسرش را به خطر انداخته و این در حالی است که زن طبق گفته پزشک معالج همسرش معتقد است که او بیمار نیست.
علت بستری شدن اسماعیل در پی این علامت سوالها در مورد مشکل او مسئله ای است که چالش داستان را به وجود می آورد. دیگران می گویند که او سالم است؛ عموی زن می گوید که اسماعیل بیمار است؛ پزشک اسماعیل می گوید که او سالم است و... اسماعیل می داندکه مشکلی دارد، زن نمی داند مشکل شوهرش چیست، آشنایان زن می گویند که اسماعیل برای فرار از مسئولیتش تمارض می کند و ....
در میان همه این چراها و بحث ها و نظرها در مورد علت بستری بودن اسماعیل صحبت مرد از خاطره ای در کودکی و رسیدن به بحران روحی، همراه با صحبت از "حجت" می شود.
تا به این جای کار داستان به خوبی با چالش مواجه شده و همراه با بحران روحی اسماعیل و ورود شخصیت سوم –حجت- به بحران رسیده است. این در حالی است که تعلق به خاطرات گذشته در نمایشنامه هیچگاه تقدس گرایی غلو آمیز و شاعرانگی آزار دهنده تبدیل نشده است. حتی مونولوگ های طولانی مرد جوان- که نمونه های دیگر آن را در دیگر آثار جمشید خانیان نیز می توان نمونه آورد – با پرداخت نسبتا خوب و ماهرانه نویسنده به سطحی پردازی و خروج از قواعد و کارکردها گرفتار نیامده اند:
حالت های عصبی و مشکل روحی قهرمان داستان که معلوم می شود ریشه در خاطره ای در گذشته دارد، به خوبی در گفتار متن و همچنین در توضیح صحنه ها مورد پرداخت قرار گرفته اند و به چالش آفرینی و تشدید موقعیت و حس و حال فضا هم کمک می کنند.
در پایان نمایشنامه هم خانیان پس از رسیدن به بحران و تشدید بحران ها در زمان مناسب و به گونه ای مطلوب داستانش را به پایان می رساند.
همنشینی داستان نجات اسماعیل توسط حجت در کودکی، ناتوانی اسماعیل از نجات حجت در موقعیتی مشابه در جبهه دلیل این عذاب روحی را مشخص می کند. همراهی زن جوان با اسماعیل و اعتراف قهرمان هم پایان بخش مطلوبی برای داستان نمایشنامه "اسماعیل اسماعیل" جمشید خانیان است.

مهدی نصیری

منبع : تئاتر مقاومت