قاره سیاه و این ۳ دولت‌

حدود سه سال و نیم پیش روزنامه آمریکایی «کریستین ساینس مانیتور» مورخ هفتم فوریه ۲۰۰۵(۱۹ بهمن ۱۳۸۴) مقاله‌ای را تحت عنوان «ناکامی آمریکا در جذب مسلمانان» منتشر کرد. این مقاله را آقای «راس فینگلد» سناتور دموکرات از ایالت ویسکانسن و عضو عالی‌رتبه کمیته فرعی آفریقا در مجلس سنای آمریکا به رشته تحریر در آورده بود. تاریخ نگارش مقاله مذکور حدودا یک ماه پس از سفر آقای سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور سابق به آفریقا و موضوع مقاله نیز در ظاهر مربوط به سفر ایشان به مالی یکی از کشورهای آفریقایی مورد سفر آقای خاتمی ولی در محتوای بررسی نقایص سیاست خارجی آمریکا در قاره آفریقا و توصیه‌هایی به دستگاه دیپلماسی این کشور در حوزه قاره سیاه بود.
آقای خاتمی در آخرین سال ریاست‌جمهوری خود به هفت کشور آفریقایی که جملگی در آفریقای سیاه قرار دارند، سفر کرد. اینکه چرا این سفر در ماه‌های پایانی دوره هشت ساله ریاست ایشان انجام شد، موضوع این یادداشت نیست؛ هر چند ضروری است در زمان مقتضی به این مساله نیز پرداخته شود. آقای فینگلد که همزمان با ورود رئیس‌جمهور کشورمان و هیات همراه به مالی ـ کشوری در صحرای آفریقا ـ به اتفاق سفیر آمریکا از طریق تومبوکتو شهری در شمال مالی وارد باماکو پایتخت شده بود مقاله خود را چنین آغاز می‌کند:
«چند روز قبل هنگامی که در بازگشت از تومبوکتو مرکز تاریخی و اسلامی مالی در اتومبیل سفارت آمریکا در باماکو قرار گرفتم، هزاران مالیایی را مشاهده کردم که هلهله کنان در دو طرف خیابان صف کشیده بودند. به نظر می‌رسید حضور این جمعیت برای استقبال از شخصیت بسیار مهم( VIP )است. اقرار می‌کنم که از حضور این جمعیت و شور و احساساتی که برای سفیر آمریکا و یک سناتور امریکایی مشاهده می‌کردم به وجد آمدم. اما دیری نپایید که دریافتم این جمعیت برای استقبال از ما نیامده‌اند. آنان منتظر ورود سیدمحمد خاتمی، رئیس‌جمهور ایران بودند که هواپیمایش در همان زمان در فرودگاه باماکو بر زمین نشسته بود.»
سناتور آمریکایی بلافاصله در ادامه مقاله به دولتمردان آمریکایی هشدار می‌دهد: «استقبال باماکو از رئیس‌جمهور ایران باید زنگ بیدارباشی به سیاست‌سازان آمریکایی باشد... بسیاری از مالیایی‌هایی که در خیابان‌ها از رئیس‌جمهور ایران استقبال کردند، کودک بودند. آمریکا نیازمند سیاستی است که این کودکان هنگامی که بزرگ شدند، آمریکا را هم‌پیمان بدانند نه یک دشمن؛ شریک و نه رقیب و با تروریسم بین‌المللی و حامیان آن مخالفت کنند.»
کسانی که خاتمی را در سفر به مالی همراهی می‌کردند، از حضور جمعیتی که از رئیس‌جمهور ایران در مسیر فرودگاه تا محل اقامت استقبال کردند، شگفت زده شده بودند. گزافه نیست اگر گفته شود مسیر ۲۰ کیلومتری فرودگاه تا باماکو مملو از جمعیت بود. هنگامی که سناتور آمریکایی از مشاهده «هزاران نفر» در اطراف فرودگاه سخن می‌گوید، می‌توان تعداد جمعیت استقبال کننده در مسیر و پایتخت را در ذهن تصور کرد.
مالی کشوری است که در مرز بین آفریقای عرب زبان و آفریقای سیاه قرار گرفته است. کشوری فقیر از لحاظ اقتصادی ولی غنی از نظر فرهنگ اسلامی. شهر تومبوکتو زمانی پایتخت اسلامی در مرکز آفریقا بود و خدمات این کشور در توسعه اسلام به مناطق آفریقای سیاه تاریخی عمیق دارد. این کشور فقیر و رئیس‌جمهور متین و مودبش آقای احمدو تومانی توره در همان یک شب اقامت خاتمی سنگ تمام گذاشته و آداب میزبانی را به حد کمال به جای آورد. در مراسم شامی که برای خاتمی ترتیب یافته بود، همه مقامات کشوری و لشکری، سفرای خارجی و همه شخصیت‌های کشور حضور داشتند. نمی‌دانم در زمان آن سفر، رسانه ملی از آن استقبال و پذیرایی تصاویری را پخش کرد تا ملت از عمق احترام یک دولت و ملت به رئیس‌جمهور کشورش آگاه گردد یا نه.
سناتور آمریکایی، آقای فینگلد به خاطر حضور همزمان در باماکو شاهد این صحنه بود و آن مقاله را در یکی از معروفترین نشریات آمریکا نوشت، ولی واقعیت این است که این صحنه‌ها با تفاوت‌هایی بیش و کم در شش کشور دیگر نیز تکرار شد. خاتمی در هر هفت کشور با احترام کاملی که شایسته ملت بزرگ و انقلاب پرآوازه اسلامی است، مورد استقبال دولتی و مردمی قرار گرفت. این احترام تنها به خاتمی و شخصیت مثال زدنی او نبود. دنیا در شخصیت رئیس کشور ایران تجسمی از اسلام و انقلاب بزرگ امام خمینی را مجسم می‌کند. احترام به رئیس جمهور تجلیل از انقلاب اسلامی و مقاومت پایداری ملت بزرگ ایران در برابر زیاده‌خواهی قلدرانی است که نه فقط افریقا، بلکه منابع دیگر مناطق جهان را نیز به تاراج برده‌اند و سهم بزرگی از پیشرفت و توسعه خود را مدیون همین ملتها هستند. هشدار سناتور آمریکایی به سیاست سازان دولتش نیز از نگرانی او از بیداری همین ملتها نشات می‌گیرد.
سفر آقای هاشمی رفسنجانی به شش کشور آفریقایی در تابستان ۱۳۷۵ نیز همین گونه بود. هر شش کشوری که آقای هاشمی از آنها دیدار کرد، استقبال شایسته‌ای از رئیس‌جمهور ایران به عمل آوردند. در یکی از کشورها آمریکا از طریق سفیر خود به طور رسمی خواسته بود که از پذیرش رئیس‌جمهور ایران خودداری کند. این مطلب علاوه بر اینکه از طریق دیپلماتیک به دست هیات رسیده بود، یکی از خبرنگاران غربی در مصاحبه مطبوعاتی مشترک آقای هاشمی با رئیس‌جمهور کشور میزبان طی سوالی مطرح کرد که با پاسخ دندان شکنی از طرف رئیس‌جمهور کشور میزبان روبرو شد.
آقای نلسون ماندلا در شرایطی که روز بعد از سفر آقای هاشمی برای عمل زانو در بیمارستان بستری شد، برای استقبال از وی دو ساعت در فرودگاه منتظر بود. علت تاخیر ورود تغییری جزیی در برنامه کشور قبل از آفریقای جنوبی بود. کسانی که از تشریقات این کشور در استقبال از روسای کشورهای دیگر آگاهند، درک می‌کنند که استقبال از آقای هاشمی رفسنجانی در تاریخ آفریقای جنوبی بی‌سابقه بود.
دولت نهم بارها از توجه خود به آفریقا و سفر آقای رئیس‌جمهور به این قاره در اولین سال ریاست ایشان و غفلت دولت‌های پیشین از آن سخن گفته است. اما در یک نقد منصفانه باید اذعان کرد که هم هاشمی و هم خاتمی اگرچه در سال پایانی دوره خود به آفریقا سفر کردند، ولی هر دو صادقانه به تاخیر حضورشان در آفریقا اعتراف کردند و هر دو اقدامات مثبتی را برای ساماندهی کار با این قاره انجام دادند. آقای هاشمی پس از بازگشت از آفریقا شورای عالی آفریقا را برای سیاست‌گذاری و کار عمدتا اقتصادی ایران در این قاره تشکیل دادند. در کابینه آقای خاتمی نیز ستاد آفریقا به مدیریت بسیار منظم معاون اول ایشان آقای عارف تشکیل شد. بسیاری از کارهای انجام شده در آفریقا نیز محصول همان دوران و شورای عالی و ستاد است. در حالی که همین ستاد در دوره دولت نهم در ستاد دیگری ادغام شد و حتی یک تصمیم اصولی نیز درباره سیاست‌های آفریقایی در این دوره اتخاذ نشد.
در رابطه با سفر مقامات سطح بالا به آفریقا نیز اگر منظور از قاره آفریقا همان آفریقای زیر خط صحرا باشد، در دولت نهم هیچ سفری که جنبه دوجانبه داشته باشد، در سطح رئیس جمهور انجام نشده است. سفر آقای رئیس جمهور به گامبیا در تابستان سال ۱۳۸۵ به منظور شرکت در اجلاس سران اتحادیه آفریقا بود و سفر سال گذشته ایشان به سنگال نیز جهت مشارکت در اجلاس کنفرانس اسلامی صورت گرفت. دو سفر مجدد و گذری ایشان به این دو کشور در مسیر سفر به آمریکای لاتین انجام شد. البته در علاقمندی وافر دولت به انجام سفر در سطح رئیس جمهور به دیگر کشورهای آفریقایی شکی نیست، ولی اینکه چرا با گذشت سه سال از دوره آقای احمدی‌نژاد این امر محقق نمی‌شود، سوالی است که باید دست اندر کاران به آن پاسخ دهند.

جاوید قربان اوغلی، مدیرکل سابق آفریقای وزارت خارجه