تلاش کشورهای قدرتمند برای دستیابی به بمب‌های هسته‌یی ویرانگر

سیر تحولات انرژی هسته یی در دنیا دستخوش هیجان ها و پیامدهای بسیاری از نظر سیاسی و اجتماعی بوده است. پس از آنکه بشر توانست در قرن بیستم از تئوری های تدوین شده به صورت صنعتی استفاده کند، دنیا شاهد تغییر و تحول های بسیاری از نظر مرزبندی های سیاسی و اجتماعی شد که هنوز هم ادامه دارد.
یکی از مهم ترین زورآزمایی ها در پهنه جهان، استفاده از فناوری هسته یی در حیطه نظامی بین پنج کشور قدرتمند هسته یی یعنی امریکا، شوروی سابق، انگلیس، فرانسه و چین بود. بالطبع این کشورها برای نشان دادن توان هسته یی خود مجموعه یی از آزمایش های هسته یی (nuclear test) در زیر زمین (underground) و جو زمین (atmospheric) انجام دادند، به طوری که موجب جنجال و بحث های بسیاری شد و اعتراض های بی شمار نهادهای صلح طلب و طرفدار محیط زیست را برای توقف آزمایش های هسته یی به دنبال داشت که در نهایت توانستند به خواسته خود برای جلوگیری از انجام آن توسط کشورهای عضو NPT دست یابند.
در دهه آخر قرن بیستم (سپتامبر ۱۹۹۶) پیمان منع جامع آزمایش های هسته یی (CTBT) توسط کنفرانس خلع سلاح هسته یی پایه ریزی شد که عدم گسترش سلاح ها را وارد مرحله جدیدی کرد. این پیمان هر نوع آزمایش هسته یی را حتی توسط پنج کشور دارنده سلاح هسته یی منع می کند.
البته هنوز این پیمان در مراحل ابتدایی است و چالش ها در درون آن ادامه دارد. لازم به یادآوری است که کشورهای هند، پاکستان، اسرائیل و کوبا هنوز پیمان CTBT را امضا نکرده اند. در کل هدف از CTBT منع جامع آزمایش های هسته یی بوده و به طور موثر مورد تایید و تصدیق جهانی است. وظیفه ملی کشورها در این معاهده، جلوگیری از انفجارهای هسته یی در محدوده صلاحیت و کنترل آنها است.
طبق ماده یک این معاهده، هر کشور تحت پیمان ملزم است که هیچ نوع انفجار هسته یی انجام ندهد و از هرگونه انفجار هسته یی نیز در محدوده تحت کنترل خود جلوگیری کند. همچنین کشورهای عضو CTBT پذیرفته اند که به سمت خلع سلاح اتمی حرکت کرده و برای مقابله با گسترش آن در همه زمینه ها تلاش کنند و کوشش های برنامه ریزی شده و نظام مند را برای کاهش سلاح های اتمی تا محو کامل این سلاح ها در سطح جهان ادامه دهند. از سوی دیگر فعالان صلح بین المللی نیز آن را تایید می کنند. البته قبل از پیمان CTBT معاهده هایی به صورت محدودتر و در مقیاس کوچک تر در زمینه منع انفجار های هسته یی منعقد شده بود که البته هیچ کدام از نظر گستردگی و مفهوم در حد جامعیت CTBT نیست.
به عنوان مثال معاهده آنتارتیک در اول دسامبر ۱۹۵۹ در واشنگتن به امضا رسید که هرگونه انفجار هسته یی در قطب جنوب و دفع مواد زاید هسته یی رادیواکتیو را در آن ممنوع کرده است. معاهده دیگری نیز با عنوان منع آزمایش سلاح های هسته یی در جو، ماورای جو و زیر آب که در ۵آوریل ۱۹۶۳ در مسکو میان امریکا، انگلیس، ایرلند شمالی و شوروی سابق به امضا رسید و هر نوع آزمایش هسته یی به جز آزمایش های زیرزمینی را ممنوع اعلام کرد.
● سابقه تاریخی آزمایشات هسته یی
از اول ژوئیه ۱۹۴۴ آزمایش های هسته یی در دریاهای آزاد آغاز شد. از جمله حادثه های مهم که در این زمینه پیش آمده است، واقعه کشتی ماهیگیری ژاپنی به نام فوکوریامارو است. این کشتی به هنگام انجام آزمایش بمب هیدروژنی امریکا در اول مارس ۱۹۵۴ در ۲۵۰ کیلومتری منطقه انی وتوک قرار داشت، با وجود این ۲۲ ملوان این کشتی به واسطه خاکسترهای رادیواکتیو ناشی از انفجار بمب هسته یی کشته شدند. در همان زمان اهالی جزایر مارشال از شورای قیمومیت، منع بی قید و شرط آزمایش های هسته یی را خواستار شدند.
سرانجام در سال ۱۹۵۵ بزرگان حقوق بین الملل، بحث مربوط به آزمایش ها را به صورت حقوقی مطرح کردند و بیشتر آنها آزمایش های اتمی در دریای آزاد را براساس قواعد ذیل غیرقانونی دانستند:
۱) حق آزادی در دریای آزاد
۲) تکلیف بین المللی هر دولت در قلمرو حاکمیت خود، مبنی بر خودداری از ارتکاب اعمالی که به دولت دیگر ضرر می رساند
۳) غیرقانونی بودن سلاح های اتمی
با توجه به این پیمان ها متاسفانه رقابت های پنهانی قدرت های بزرگ باعث انجام طیف وسیعی از آزمایش های هسته یی در جهان شد، به طوری که طی جنگ سرد بین دو ابرقدرت بزرگ آن دوران تصویر وحشت آور وقوع جنگ جهانی سوم به وجود آمد و دنیا سال ها با این وضعیت بحرانی و هراس از یک فاجعه اتمی به سر می برد.
ممکن نبودن اثبات انجام همه آزمایش های هسته یی زیرزمینی، این شبهه را به وجود می آورد که شاید آزمایش های زیرزمینی دیگری نیز انجام شده باشد که ذکری از آن به میان نیامده است. آنچه در ابتدا از چنین آزمایش هایی (انفجارهای هسته یی) ناشی می شود یک زمین لرزه است که به زمین لرزه های طبیعی شبیه است، با این تفاوت که چنین آزمایش هایی پس از چندی اثرات مشخصی در سطح زمین ایجاد می کند که از آثار زلزله های طبیعی متمایز است.طی حدود ۲۵سال ۴۸۲ انفجار هسته یی در جو و ۵۲۲ انفجار هسته یی در زیر زمین انجام شده است.
همچنین طی ۲۶ سال ۹۹۶ آزمایش هسته یی زیرزمینی و ۴۶ آزمایش هسته یی در جو انجام گرفته است. در ضمن می توان دریافت که از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۶، ۲۰۴۶ انفجار هسته یی توسط پنج کشور فوق در جهان انجام شده است که واقعاً باعث شگفتی است. امریکا با ۱۰۳۰ و شوروی سابق با ۷۱۵، فرانسه با ۲۱۰، انگلیس و چین با ۴۵ انفجار هسته یی به ترتیب در این زمینه رکورد دارند. یک نکته جالب توجه دیگر این است که انگلستان تمام انفجارهای هسته یی اش را خارج از کشور خود انجام داده است.
به جز پنج کشور فوق، دو کشور دیگر دارنده تسلیحات هسته یی یعنی هند و پاکستان که جزء NPT نبوده، یک رشته آزمایش هسته یی انجام دادند. هند اولین آزمایش هسته یی خود را در سال ۱۹۷۴ در ساعت ۵۵/۳۴/۲ در مکانی با عرض جغرافیایی ۰۹۵/۲۷ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۷۵۲/۷۱ درجه شرقی انجام داد که این آزمایش باعث اعتراض شدید پاکستان شد، به طوری که یک رقابت تسلیحاتی بین دو کشور در زمینه تسلیحات هسته یی پدید آمد.
پس از دومین آزمایش هسته یی هند در تاریخ ۱۱ مه ۱۹۹۸ در مکانی با عرض جغرافیایی ۱۰۲/۲۷ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۸۵۷/۷۱ درجه شرقی، پاکستان اولین آزمایش هسته یی خود را هفده روز بعد در تاریخ ۲۲ مه ۱۹۹۸ در ساعت ۱۵/۱۶/۱۰ انجام داد. البته لازم به ذکر است که هند در تاریخ ۱۱ مه ۱۹۹۸ دو انفجار هسته یی همزمان انجام داد. در حین این رقابت تسلیحاتی، هند آزمایش دیگری در تاریخ ۱۳ مه ۱۹۹۸ انجام داد که در پاسخ به آن پاکستان در تاریخ ۳۰ مه ۱۹۹۸ یعنی دوباره پس از هفده روز دومین آزمایش انفجار هسته یی را انجام داد. این رقابت تسلیحاتی باعث نگرانی های بی شماری در سطح منطقه و جهان شد. با توجه به ممکن نبودن اثبات تمام آزمایشات هسته یی و شبهه در این امر معیارهای بین المللی برای تشخیص انفجارهای هسته یی از دیگر فعالیت های هسته یی مطرح شد که در ذیل به آن اشاره می شود.
● معیارهای تشخیص انفجار هسته یی
در یک انفجار هسته یی، شکافت به وسیله نوترون با توزیع انرژی های مختلف (طیف نوترون های شکافت) انجام می گیرد در حالی که در یک رآکتور هسته یی، انرژی نوترون های حاصل از شکافت ابتدا به وسیله یک کندکننده، به تعادل گرمایی با محیط می رسند (نوترون حرارتی) سپس نوترون های حرارتی با اورانیوم - ۲۳۵ برخورد کرده و آن را شکافت می دهند. انرژی مربوط به شکافت به اختلاف نسبی محصولات شکافت منتهی می شود، البته زمان تولید محصولات شکافت (fission product) موضوع مهمتری است. در انفجار هسته یی، محصولات شکافت به طور آنی تولید می شود در حالی که در یک رآکتور هسته یی محصولات حاصل از شکافت در میله سوخت در طول زمانی که این میله سوخت در رآکتور قرار دارد تولید می شود. فعالیت هر محصول شکافت تابعی از تشعشع و نیمه عمر آن است.
هسته های رادیواکتیو با نیمه عمر کوتاه می تواند پس از مدتی کوتاه به هسته یی پایدار (stable nuclei) تبدیل شود. برای مثال سزیم - ۱۳۴ (Cs-۱۳۴) حاصل از شکافت خیلی کم است اما با واپاشی (decay) زنون - ۱۳۳ (Xe-۱۳۳) و پدیده گیراندازی (capture) تولید می شود. بنابراین با توجه به این دو موضوع می توان اثرهای یک انفجار هسته یی را با دیگر فعالیت های هسته یی نظیر نیروگاه های اتمی، تاسیسات بازفرآوری سوخت مصرف شده هسته یی و تشعشع عادی (normal) زمینه متمایز کرد.
آزمایش ها نشان داده است که با اندازه گیری چندین نسبت می توان تفاوت بین مواد حاصل از انفجار هسته یی و موادی که از رآکتور هسته یی آزاد می شدند را مشخص کرد. CS-۱۳۴ به ندرت در آزمایشات هسته یی آشکار می شود. یکی از ضوابط شناسایی آزمایش های هسته یی که در جو انجام می شود مقدار نسبت سزیم۱۳۴ به سزیم ۱۳۷ است.
اگر این نسبت کوچکتر از ۰۱/۰ باشد، انفجار هسته یی روی داده است، در غیراین صورت مربوط به کار یک نیروگاه هسته یی است. برای مشخص کردن زمان انفجار هسته یی می توان از۹۵- Zr (زیرکونیوم - ۹۵) استفاده کرد. زیرکونیوم - ۹۵ با نیمه عمر ۶۴ روز مستقیماً از شکافت به وجود می آید. راه دیگر به وجود آمدن آن واپاشی نیوبیم با نیمه عمر ۳۵ روز است. Nb-۹۵ مستقیماً از شکافت تولید می شود، همه نیوبیم به وسیله واپاشی به -۹۵ Zr تبدیل شده و مقدار آن صفر می شود.
اگر در مدت ۱۵ روز از زمان انفجار، آشکارسازی رخ دهد این نسبت می تواند به طور دقیق زمان آزمایش هسته یی را مشخص کند. با توجه به توضیح فوق می توان از نسبت نیوبیم به زیرکونیم برای آشکار کردن آزمایش هسته یی استفاده کرد. اگر این نسبت کمتر از یک باشد، آزمایش هسته یی انجام شده است. لازم به ذکر است که در یک رآکتور هسته یی نسبت فوق بسیار نزدیک به یک است. از معیارهای غیررادیواکتیو آشکارسازی انفجارهای هسته یی می توان به اثرات موج تولید شده، لزره نگاری و هیدرو اکوستیک اشاره کرد که در هر کدام از روش خاصی استفاده می شود.
● نتیجه گیری
رقابت تسلیحات اتمی اعتراض کشورهای بسیاری را برانگیخت ولی قدرت های برتر و دارنده تسلیحات اتمی با اغماض از کنار موضوعاتی با این اهمیت رد شدند. با این اوصاف جهان با قدرت عظیم و مخرب هسته یی آشنا شد و دریافت اگر این انرژی در موارد غیرصلح آمیز به کار رود چه فجایعی را به بار می آورد.
با توجه به آمار انفجارهای هسته یی انجام شده توسط پنج کشور عمده دارنده تسلیحات هسته یی و اسرائیل، هند و پاکستان می توان به این واقعیت تلخ رسید که کشورهای فوق الذکر خطری بالقوه برای جهان هستند. جالب تر آنکه اکثر این کشورها سعی در انحصاری کردن فناوری و تکنولوژی هسته یی داشته و تلاش می کنند تا خواست و اراده آنها در نوک پیکان قرار گیرد. برای جلوگیری از این امر باید سازمان های پیشرو در زمینه عدالت اجتماعی، ائتلاف های منطقه یی و فرامنطقه یی تشکیل دهند و در روشن کردن اذهان عمومی تلاش کنند و حتی حمایت مردم کشورهای دارنده تسلیحات هسته یی را نیز برای گسترش صلح آمیز انرژی هسته یی همراه خود کنند.

منابع:
۱- تاریخچه و اهداف پادمان هسته یی. تالیف؛ جعفر مقدم، ناشر سازمان انرژی اتمی ایران، معاونت نظام ایمنی هسته یی کشور، اردیبهشت ۸۲
۲- وب سایت آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)
۳-ITP KURCHATOV, KAZAKHSTAN,۲۱-۲۶ September ۱۹۹۸
رامتین راوندی

منبع : روزنامه اعتماد