آینده چالش های کردهای عراق و دولت ترکیه

ریشه تاریخی منازعه کردها با دولت ترکیه به قبل از فروپاشی امپراتوری عثمانی برمی گردد. کردهایی که اکنون در جنوب و جنوب شرقی ترکیه و نیز در مناطق کردنشین شمال عراق سکونت دارند تا قبل از فروپاشی امپراتوری عثمانی جزئی از مناطق تحت حاکمیت این امپراتوری بودند.عراق نیز از زمان تأسیس این امپراتوری در سال ۱۴۵۳ جزئی از آن بوده است. در آن زمان عراق از استان موصل، بغداد و بصره تشکیل می شد. عثمانی ها قرن ها بر سر تصرف کامل عراق با سلسله های حاکم بر ایران درگیر بودند. در نهایت در دوران قاجاریه ایران از ادعاهای خود نسبت به اراضی عراق کنونی به ویژه سلیمانیه دست کشید.
در دوران اوج قدرت امپراتوری عثمانی حکومت های ملوک الطوایفی کرد سرکوب و مهار شدند که آخرین آنها حکومت خودمختار بوتان در مناطق کردنشین ترکیه امروز بود. از طرف دیگر کردها در جریان جنگ های ایران و عثمانی به دلیل هم سنخ بودن با مذهب دربار عثمانی (اهل سنت) بیشتر جانب عثمانی ها را داشتند تا شاهان صفوی شیعه. اگرچه برخی قبایل کرد در برخی مقاطع تاریخی در کنار ایران قرار می گرفتند در اواخر دوره عثمانی و همزمان با آشکارشدن ضعف و سستی امپراتوری عثمانی کردها به عنوان یکی از اقوام درون امپراتوری تلاش کردند هویت مستقل خود را تثبیت کنند که پیگیری این آرمان باعث بروز درگیری هایی بین کردها و ارتش عثمانی شد.
وقوع جنگ جهانی اول نیز موجب تجزیه دولت عثمانی و تشکیل کشور عراق شد. در این میان پراکنده شدن کردهای درون امپراتوری عثمانی در چارچوب محدوده جغرافیایی و حاکمیتی دو کشور عراق و ترکیه سبب شد که موضوع چالش های تاریخی کردها با امپراتوری عثمانی به چالشی بین کردها با دو کشور و دولت جدید ترکیه و عراق (و بعدها سوریه) تبدیل شود. مهم ترین موضوع چالشی این دوره تاریخی، قیام شیخ محمود است.در سال های اولیه پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی قیام شیخ محمود سازمان یافته ترین درگیری بین کردها و عثمانی یا به عبارت دیگر، بین کردها و ترک ها در اوایل قرن ۲۰ بوده است. در واقع آخرین قیام کردها علیه دولت عثمانی قیام شیخ محمود بود که به بهانه هایی در اوایل قرن بیستم شروع شد و در طول جنگ جهانی اول شکل یافت و حتی بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و در دوره قیمومت انگلیس بر عراق نیز ادامه یافت.شیخ محمود برزنجی سلیمانیه ای ملقب به «ملک» و مشهور به «نه مر» فرزند شیخ سعید بن شیخ محمد احمد مشهور به «کاک احمد شیخ» از سادات برزنجه و روسای بزرگ عشایر کرد بود که در سال ۱۸۸۴ میلادی در محله «کانیسکان» شهر سلیمانیه به دنیا آمد.
پدرش شیخ سعید مورد توجه سلطان عبدالحمید ثانی بود که به دلیل بدخواهی حکمران موصل در توطئه ای کشته شد. شیخ محمود که به جانشینی پدر انتخاب شده بود در جریان جنگ جهانی اول پیشنهاد روسیه تزاری را برای همکاری علیه عثمانی رد کرد، اما خود کمی بعد به جنگ با ارتش عثمانی پرداخت. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی دولت انگلیس خواهان همکاری با شیخ محمود شد.
صرف نظر از این مباحث تاریخی اکنون از نگاه ترکیه سرنگونی رژیم صدام حسین و افزایش نقش و جایگاه کردها در حکومت عراق و در مجموع تحولات داخلی جدید عراق باعث تغییرات اساسی و جدی در محیط سیاسی امنیتی خاورمیانه و مناطق پیرامونی ترکیه از جمله محیط داخلی عراق به عنوان یک همسایه موثر در امنیت ملی ترکیه شده است. ترکیه احساس می کند محیط جدید، تهدیدات جدید و جدی تری علیه امنیت ملی این کشور به وجود آورده است لذا به افزایش نقش و حضور کردها در ساختار سیاسی جدید عراق با نگرانی می نگرد و بیم آن دارد پس از تحولات عراق با کردهای خود دچار مساله و مشکل بیشتری شود بنابراین از دیدگاه ترکیه جلوگیری از افزایش نقش و جایگاه کردها در دولت مرکزی عراق و جلوگیری از تثبیت و اجرای طرح فدرالی شدن که کردهای عراقی در پی آن هستند یک ضرورت جدی است. در حالی که کردهای ذی نفوذ در حکومت عراق مانند طالبانی، بارزانی و زیباری در حال پیگیری تحقق اهداف و آرمان های کردها در حکومت جدید هستند، آنکارا این امر را مقدمه ای برای تقویت هویت سیاسی مستقل کردهای عراق و در مرحله بعد تشکیل دولت مستقل کرد تلقی می کند. علاوه بر این ترکیه به شدت به عملکرد و فعالیت آزادانه پ. ک. ک در شمال عراق معترض است. سرد شدن روابط آمریکا و ترکیه نسبت به گذشته، حرکت ترکیه به سوی همکاری بیشتر با اعراب سنی عراق و کشورهای عربی از جمله سوریه، استقبال سوریه از نزدیک تر شدن به حکومت ترکیه و فاصله گرفتن دمشق از گروه پ. ک. ک و نارضایتی مشترک سوریه و ترکیه از نحوه شکل گیری حکومت جدید عراق از جمله نتایج عملی پیگیری این نگرش ها از سوی دولت مردان ترکیه بوده است. در واقع ترکیه هم با حفظ وضع موجود و هم با تجزیه عراق مخالف است.
در مجموع محورهای اصلی چالش کردهای عراق و دولت ترکیه را که ناشی از تداوم تعارضات راهبردی آنها نسبت به نقش و جایگاه کردها در معادلات سیاسی امنیتی مناطق کردنشین خاورمیانه از جمله مناطق کردنشین ترکیه و عراق است، می توان به شرح زیر دسته بندی کرد:
۱) مخالفت ترکیه با تجزیه عراق و تشکیل دولت کرد در شمال عراق .
۲) مقابله با تمایلات کردهای عراق برای تسلط بر شهر کرکوک و قرار دادن آن در چارچوب اقلیم فدرال کردستان.
۳) تلاش برای افزایش نقش و جایگاه ترکمن ها در شمال عراق، دفاع از حقوق و مطالبات آنها در برابر کردها و نیز در سطح ملی و دفاع از هویت فرهنگی تاریخی آنها در عراق .
۴) جلوگیری از ادامه فعالیت گروه های کردی معارض ترکیه در شمال عراق و توسل به زور برای سرکوب آنها حتی به قیمت دخالت نظامی و ورود به خاک عراق .
۵) تلاش برای جلب همکاری مشترک سوریه علیه کردهای پ. ک. ک و نیز کردهای شمال عراق.
۶) همکاری مشروط با آمریکا در مساله عراق به منظور احیای نقش و جایگاه ترکیه در معادلات استراتژیک منطقه و بهره گیری از امکانات آمریکا برای سرکوب پ. ک. ک.
۷) ایفای نقش در مناقشات اسرائیل و اعراب و تلاش برای مدیریت اختلافات سوریه و اسرائیل و تقویت موقعیت منطقه ای ترکیه .
۸) دسترسی مطمئن و مستمر به درآمدهای حاصل از صادرات نفت عراق از طریق خط لوله کرکوک به دریای مدیترانه.
۹) بهره گیری از موقعیت جغرافیایی خود به عنوان فیلتر تنفسی عراق در واردات و صادرات کالا و نیز برای تحت فشار قرار دادن کردهای عراق به دلیل عدم همکاری کافی آنها در مبارزه با پ. ک. ک.
در این چارچوب چالش های ترکیه و کردهای عراق بر سر حمایت کردهای عراق از پ. ک. ک و اصرار ارتش و دولت ترکیه برای حمله به خاک عراق و سرکوب پ. ک. ک وارد فصل جدیدی شده است. دولت و ارتش ترکیه معتقد بوده و هستند که حکومت محلی شمال عراق نسبت به حضور چریک های پ. ک. ک در شمال عراق و استفاده از این منطقه به عنوان عقبه آموزشی، لجستیکی و تسلیحاتی واکنش لازم را نشان نمی دهد و با اغماض نسبت به این حضور و ادامه حملات ضدترکیه ای پ. ک. ک برخورد می کند.
ارتش و دولت ترکیه به این بهانه که دیگر تحمل بی اقدامی آمریکا و دولت عراق را در برابر پ. ک. ک ندارند، بر ادامه اقدام مستقیم ارتش ترکیه و سرکوب پ. ک. ک تاکید می کنند.
علاوه بر این شرط های دولت ترکیه برای عدم ورود ارتش ترکیه به خاک عراق و حمله به شمال عراق و هدف قرار دادن مواضع حزب پ. ک. ک در شمال این کشور مورد پذیرش مقامات اقلیم کردستان عراق قرار نگرفته است . این شروط عبارت بودند از:
۱) تسلیم برخی از رهبران حزب کارگران کردستان ترکیه به آنکارا.
۲) بستن دفاتر این حزب در شمال عراق.
۳) تحویل برخی شخصیت های بلندپایه دولت کردستان عراق که به حمایت مالی و تسلیحاتی از حزب پ. ک. ک متهم هستند.
۴) توقف عملیات برخی شرکت ها در شمال عراق که از حزب پ. ک. ک حمایت مالی می کنند.
۵) مسدود کردن منابع مالی حزب پ. ک.ک در آمریکا و اروپا.
۶) تحقیقات در خصوص چگونگی دستیابی حزب پ. ک. ک به سلاح های آمریکایی.
پس از مخالفت کردهای عراق با این تقاضاها ارتش ترکیه وارد خاک عراق شده و به بمباران مواضع پ. ک. ک در کردستان عراق پرداخته است و پیش بینی می شود که این حملات در آینده نیز ادامه یابد.

محمدرضا سرمست

منبع : روزنامه سرمایه