جغرافیای تاریخی استان ، استان مرکزی

باستناد منابع تاریخی، استان مركزی در هزاره اول قبل از میلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود كه تمام قسمت مركزی و غربی ایران را در بر می‌گرفته و از كانون‌های قدیم استقرار در فلات ایران به شمار می‌رفته است. در زمان سلوكیان، این منطقه، مخصوصاً قسمت شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه حكام یونانی قرار گرفت. وجود آثار باستانی باقی مانده از این دوران در خورهه مؤید این نظر است.
در زمان خسرو پرویز - پادشاه ساسانی - ایران به چهار بخش (كوست) تقسیم شد. این چهار بخش عبارت بودند از : باختر (شمال)،‌ خور آبان یا خور آسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربران (مغرب). این منطقه در كوست خوربران (مغرب) كه به معنی محل غروب خورشید بود قرار داشت. در قرن اول اسلامی این منطقه به نام ایالت جبال یا قهستان تغییر نام داد،‌ به طوری كه جغرافیانویسان اسلامی این قرن، از آن به عنوان بخشی از بلاد پهلویان و به نام كوهستان یا قهستان (جبال)‌ نام برده‌اند. این منطقه در قرن دوم هجری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام عراق عجم نامیده شد.
در قرن چهارم هجری قمری شهرهای ایالت جبال عبارت بودند از : همدان، رود آور، خورمه (خورهه)، سهرود، ابهر، سمنان، قم، قاشان، روده، پوسته،‌ كره، بره، گربایگان (گلپایگان) و ... در این دوره مراكز و كانون‌های درجه اول شهری نیز عبارت بودند از : ساوه، تفرش، وره، ساروق و گلپایگان و شهرهای مبادلاتی درجه دوم نیز شامل : محلات، خمین، كمیجان، میلاجرد، خنداب، الیثار، سامان، خورهه، نیمور، نراق، دلیجان، جاسب، مأمونیه، الویر و ... بودند. در این مراغه غله، پنبه، حبوبات، زعفران، انجیر، انار، سیب، انگور، گردو، بادام، قیسی و سایر محصولات سر درختی و باغی و خشكبار و گیاهان دارویی مانند ترنجبین در كنار محصولات صنایع دستی مانند ظروف سفالی و مسی و پارچه و كرباس، گلیمنه، قالی‌ و ... تولید می‌شد.
در چند دهه اخیر، با توسعه راه‌آهن و احداث كارخانجات مختلف، به مرور چهره منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید كشوری و ایجاد استان تهران و مركزی، این استان به مركزیت اراك به وجود آمد. در اینجا به اختصار تاریخچه شهرها و مناطق تاریخی مهم استان مورد اشاره قرار می‌گیرد :