مهندسان پزشکی در جایگاه واقعی خود نیستند

یكی از ارزشمندترین و عمده‌ترین دستاوردهای بشر كه برای به‌دست آوردن و حفظ آن تلاش می‌كند، سلامتی است. به همین خاطر دانشمندان علوم مختلف با پیشرفت دائمی و سریع خود و همچنین صرف هزینه‌های نامحدود، سعی دارند تا بیشترین اشراف ممكن را در زمینه تعالی بالینی زندگی، كسب نمایند. با نگاهی به نمودار سرعت پیشرفت فن‌آوری پزشكی به نكات زیادی پی برده می‌شود : درمان‌های اولیه و حتی اعمال جراحی به سرعت كشف شدند اما سالها طول كشید كه انسان به وجود ویروسها و باكتریها پی ببرد، از آن تاریخ طبابت به‌صورت غیر رسمی كنار دیگر حرفه‌های معتبر و با جایگاه جامعه مانند : منجمی!، جادوگری! و پیشگوئی!، شروع به فعالیت نمود. ممكن است این جمله كمی مضحك باشد، ولی این یك واقعیت مستند است و تاریخ شهادت می‌دهد كه برای ابطال و انقراض همه آن تفكرات پوچ و مضحك، نسلهای زیادی از بشریت نابود شدند.
بله طبابت شاید جزو اولین اقدامات بشر باشد ولی هزاران سال طول كشید تا بصورت یك شغل علمی و مستقل از سلمانی و دلاكی و دعانویسی، شناخته شود. اما شاید، تخصصی شدن رشته‌های پزشكی و ایجاد شاخه‌های علمی متنوع، چند سال بیشتر زمان به خود اختصاص نداد. علوم مختلف به سرعت با هم تركیب شدند و پیشرفتهای وسیع فنآوری پزشكی در زمانی كمتر از ۱۰۰ سال به‌وقوع پیوست. اكنون ما در فضائی قرار داریم كه به حماقت میلیاردها انسانی كه قبل از ما زندگی كرده اند می‌خندیم ولی یك نكته، قابل تعمق و تفكر است....
ما در نقطه عطف تاریخ علم قرار داریم و هنوز تا تكامل خود، راه بسیار زیادی را در پیش خواهیم داشت، همه ما شاید امثال این جمله‌ها را تا كنون شنیده یا گفته باشیم :
▪ اگر این دارو ۱۰ سال زودتر به بازار می‌آمد، الان مادربزرگ زنده بود،
▪ اگر تاثیرات مخرب پوكی استخوان را می‌دانستم، تا می‌توانستم از آن پیشگیری می‌كردم،
▪ كاش قطره فلج اطفال به من هم خورانده می‌شد و
▪ كاش وبا، مالاریا، گریپ، آبله و صدها بیماری قابل كنترل دیگر جان این همه انسان را نمی‌گرفت.
همه این اگر‌ها و كاش‌ها به ما ثابت می‌كند كه، عموم تحولات پزشكی در سالهای اخیر اتفاق افتاده‌اند و در ضمن این نكته را هم به ما نشان می‌دهد كه سرعت تغییرات در سیستمهای موجود تامین سلامت، به شكل خارق العاده ای رو به افزایش است. شاید فكر كنید كه تاكنون، همه این مطالب خبر‌های خوشی هستند ولی باید اشاره شود كه سطوح فنآوری مدرن و بالاتر در كنار مزایا و كاربردهای وسیعشان یك تالی فاسد هم دارند و آن عدم اطلاع از بكارگیری بجا و صحیح فنآوری است. هزینه‌هائی كه برای كسب فنآوری متحمل می‌شویم عموماً به صورت زیر است:
▪ هزینه بسیار سنگین تامین فنآوری،
▪ هزینه آموزش نیروهای انسانی،
▪ هزینه تغییر در استراتژی گذشته سازمان،
▪ هزینه تغییر ساختار سازمان برای اجرائی كردن فنآوری،
▪ هزینه یكپارچه‌سازی فرهنگی و
▪ هزینه سرویسهای نگهداری و تعمیرات.
هر سازمان معمولا با علم به وجود این هزینه‌ها و به قصد استفاده مفید از فنآوری، اقدام به تأمین آن می‌كند. آنچه كه به‌ عنوان تهدید بزرگ از آن یاد می‌شود، عوارض بزرگی است كه از این بابت گریبان گیر ما خواهد شد و متأسفانه تعدادشان هم كم نیست و ما عموماً همه آنها را در یك نام «اشتباهات كارشناسی» خلاصه می‌كنیم. اگر قدری در این مسئله دقیق شویم، یقیناً پی خواهیم برد كه در عصر انفجار اطلاعات دیگر نمی‌توان بدون استفاده از مشاوران و متخصصان فنون مختلف به یك تصمیم‌گیری صحیح دست یافت. این مسئله به‌ویژه در مواردی كه با جان انسان، سروكار دارد خود را بیشتر از پیش نمایان می‌كند. امروزه تأمین فنآوری پزشكی تنها با داشتن یك یا دو تخصص میسر نیست و برای بهره‌برداری كامل از آن باید از چندین تخصص مختلف از قبیل : فنی، مهندسی، پزشكی، حقوقی، مالی، اقتصادی و مدیریتی استفاده كرد. این تهدید زمانی آشكارتر می‌شود كه بدانیم، برای هیچ سازمانی صرف نمی‌كند كه این مشاوران تخصصی نسبتاً گران را دائما در اختیار خود داشته باشد و به همین دلیل در بسیاری از موارد می‌بینیم كه تصمیم‌گیران بزرگ مراكز به گزارش‌ها و استنباط‌های شخصی كارشناسشان اعتماد و اكتفا كرده و با دست خود سازمان خود را درون یك چاه بزرگ می‌اندازند كه بیرون آمدن از آن مستلزم صرف زمان و منابع بسیار بوده و گاهی كاملا غیر ممكن می‌شود. بطور خلاصه و برای نتیجه‌گیری از این مطالب باید اشاره شود كه اكنون میان رشته‌های پزشكی و مهندسی، رشته‌های جدید دیگری به‌وجود آمده است كه بعضا به آنها دسترسی نداریم و شاید اصلا اطلاعی از وجود آنها در دست نباشد؛ برخی از آنها عبارتند از :
▪ Technical Assistance
▪ Technology Absorption
▪ Technology Transfer Contracts
▪ Technology Integration
▪ Operation Research
▪ Health Rationing
▪ Economic Engineering
▪ Health Technology Management
▪ …
هیچ‌یك از فنون مذكور به تنهائی برای تصمیم گیری در مورد فنآوری كفایت نمی‌كند و یك مركزیت برای جهت و پردازش همه موارد فوق مورد نیاز است، مسلما ایجاد این مركزیت نه در شرح وظایف مراكز درمانی ذكر شده است و نه امكانات لازم (مالی، اداری، اقتصادی و...) در اختیار ایشان گذارده شده است. به علاوه صرف هزینه دائمی بسیار بالا برای اخذ تصمیم‌های اقتضائی، هرگز توجیه اقتصادی ندارد. در همین راستا و با توجه به این مقدمه جا برای طرح یك مطلب اساسی ایجاد شده است كه در ذیل به آن پرداخته می‌شود.
یكی از مسائل و مشكلاتی كه در چند سال اخیر، سیاست گذاریهای كلان دولت را در جهت ساماندهی وضعیت سلامت در سطح اقشار جامعه، تحت تاثیر مستقیم خود قرار داده است، توزیع عادلانه سلامت در كشور است.
این مسأله به دلایل زیر بسیار حائز اهمیت است:
▪ یكی از مهمترین شاخص‌های ارزیابی هر كشور در جهان، بررسی نحوه توزیع سلامت است،
▪ هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم بسیار زیادی از این بابت به دولت تحمیل می‌گردد. ( این هزینه‌ها می‌تواند شامل طرحهای مختلف كشاورزی، صنعتی، تجاری و حتی اجتماعی باشد كه فرآیند كنترل سلامت را بصورت غیر مستقیم هدایت می‌كند یا اینكه مستقیما به طرحهای پیشگیرانه، تشخیصی یا درمانی معطوف گردند)،
▪ بودجه اختصاص داده شده به سلامت، به هر حال محدود بوده و با وجود این مطلب باید سیاستها به گونه ای باشد كه موازنه سلامت دائما حفظ گردد،
▪ حوادث غیر مترقبه ( بلایای طبیعی، شیوع بیماریها و... ) دائما برنامه‌ریزی‌های دولت را تحت تاثیرات خود قرار خواهد داد و امكان سرعت بخشیدن به حركت كلان مملكت را به سمت اهداف آرمانی خود، دائما ساقط می‌كند،
▪ پیشرفتهای سریع فنآوری، بصورت ناخواسته، علوم مختلف را با یكدیگر تركیب كرده است و باعث می‌شود كه برای اجرای بهینه هر یك از فرآیندها نیروهای متخصص در آن به‌كار گرفته شوند و
▪ با توجه به حساسیت بالای مسئله و مسیر سختی كه در پیش رو داریم چاره‌ای جز شناسائی و پرهیز از اشتباهات تكراری نخواهد بود. با این روش می‌توان مشكلات اتفاقی را ( كه متاسفانه بصورت روال درآمده است) برطرف ساخته و به حل مشكلات اصلی و مسائل مربوط به طرحهای توسعه پرداخته شود.
حال این دامنه را قدری محدود كرده و مستقیما به مسئله اتلاف منابع در بخش درمان پرداخته می‌شود. در میان تلاشهای فراوان مبنی بر افزایش بازدهی سیستمهای سلامت (چه از لحاظ افزایش تخصصهای پزشكی، بهبود روشهای تشخیصی و درمانی، اصلاح ساختارهای اداری، افزایش دقت و حساسیت در زمینه روشهای پیشگیری و... ) یك خلا به وضوح مشاهده می‌گردد و آن هم مشخص نبودن جایگاه واقعی مهندسان پزشكی است. پیشرفت سریع فنآوری این واقعیت را نشان می‌دهد كه دیگر نمی‌توان بدون حضور مهندسان تجهیزات پزشكی، حتی برای طراحی یك مجموعه خدمات بهداشتی - درمانی، برنامه ریزی كرد، چه رسد به تهیه و كاربری تجهیزات مدرن كه همواره جزء لاینفك فرآیندهای تامین سلامت است. آنچه كه به عنوان یك مشكل به آن اشاره می‌شود عدم استفاده از مهندسان پزشكی نیست بلكه استفاده از این عناصر موثر، در فرآیندهای غلط و جایگاه‌های نامربوط است، كه باعث می‌شود، در اكثر موارد تاثیر وجودی آنها هرگز معلوم نبوده و یا حتی به ایجاد مزاحمت برای عناصر و واحدهای دیگر منجر شود. مسئله فنآوری درمانی آنقدر اهمیت دارد كه مهندسان را در بعضی سیستمها تا حد مسئولیتهای كلان بالا برده است به نحوی كه مجبور می‌شوند در مورد كارهای دیگر نیز كه خارج از تخصصشان می‌باشد تصمیمگیری نمایند. از طرفی در بسیاری از سیستمها نقش مهندسان به قدری ضعیف است كه با چالش‌های بزرگی در زمینه كاربری صحیح فنآوری روبه رو هستیم و از این بابت خسارتهای سنگینی به مراكز وارد می‌شود.تاكنون سالهاست كه ما روشهای مختلف را در هدایت مراكز درمانی و استفاده از فن آوری پزشكی مورد استفاده و آزمایش قرار داده ایم، عموم این روشها كه معمولا با تكنیك سعی و خطا بكار گرفته می‌شوند از عملكرد پائین برخوردار بوده و آن دسته هم كه بطور نسبی موفق بوده‌اند، مربوط به شرایط ویژه هستند و در همه جا كفایت لازم را ندارند.
▪دلایل عمده عدم كارائی روشهای مذكور عبارتند از :
ـ تكیه صرف بر تجربه مدیران قدیمی،
ـ عدم اطلاع و كارائی پزشكان در مدیریت و هدایت فرآیندهای فنآوری سلامت،
ـ سرعت بالای تغییرات فنآوری و همچنین سرعت بالای افزایش تنوع بیماریها،
ـ نبود قابلیت اتكا به مهندسان جوان تجهیزات پزشكی به دلیل كم تجربگی و نداشتن اطلاع در مورد روشهای پیاده سازی مدیریت علمی،
ـ عدم اطلاع سیستمهای هدایتی موجود، درباره تغییرات وسیع مدیریت علمی فنآوری و الزامات استاندارد كاربری
ـ نبود سیستم نظارتی رسمی و جدی بر وضعیت تامین و كاربری تجهیزات در كشور
ـ نفوذ واژه‌های تخصصی مهندسی صنایع به دلیل جذابیت‌های فنی ( از قبیل : بهره وری، برنامه ریزی استراتژیك، بهبود مستمر، امكان سنجی و... ) و عدم برخورد صحیح علمی با آنها،
ـ تركیب پیچیده چند علم تخصصی ( پزشكی، مهندسی پزشكی، مهندسی صنایع، اقتصاد، حقوق و مدیریت ) و عدم كارائی موثر هر یك از متخصصان به تنهائی،
ـ رقابت منفی متخصصان برای حفظ قدرت كاذب و نتیجتاً جایگزینی تعارض به جای تعامل در سیستم،
ـ عدم تمایل سازمانها به ایجاد تغییر و
ـ اصرار بر تهیه و تامین آخرین فنآوری روز و در عین حال مقاومت شدید در برابر یكپارچه سازی سیستم برای كاربری صحیح.
آنچه در حال حاضر به عنوان یك راه حل اساسی برای جلوگیری از اثرات نامطلوب ناشی از استفاده غلط فنآوری می‌توان پیشنهاد كرد در واقع به‌كارگیری از فنون علمی- كاربردی اشاره شده در بحث مدیریت فنآوری سلامت است.
بطور كلی تعریف سازمان بهداشت جهانی (WTO) از فنآوری سلامت، به‌صورت زیر است:
داروها، ابزار و روشهای درمانی و جراحی كه جهت پیشگیری، تشخیص و درمان بیماریها استفاده می‌شود و در بسیاری از موارد تكنیكهای سنتی پزشكی را هم شامل می‌شود و همچنین دانش پیوسته با موارد فوق و سیستمهای پشتیبان و سازمانی كه امكانات لازم برای بیماران و درمان آنها را از قبیل محیط درمانی، غذا، اطلاعات تكنیكی و اطلاع رسانی درمانی را فراهم می‌كند.
مدیریت فنآوری سلامت به عنوان یك راه حل اساسی برای حل مشكلات مرتبط با تكنولوژی، به نسبت رشته‌های دیگر، بسیار جوان است. در حال حاضر تحقیقات بسیار كمی در این زمینه انجام شده است و علت اصلی وجود این خلا را می‌توان تنوع زیاد در وجود تخصص‌های مختلف در كنار یكدیگر دانست.
در واقع می‌توان گفت كه با تخصصی شدن رشته‌های مختلف، امكان برقراری ارتباط صحیح و استفاده كامل از امكانات مشترك وجود ندارد. فاصله علوم به قدری از هم زیاد شده است كه صاحبنظران هر علم به ندرت همدیگر را می‌شناسند، این مسئله در مورد سلامت، خود را بیشتر نشان داده است. در حال حاضر طراحان فنآوری فنی و كاربران علوم پزشكی به طرز بسیار زیادی از هم فاصله گرفته اند و این باعث می‌شود كه در نهایت، دستگاهی كه با هزینه‌های فرصت بسیار زیاد طراحی و تولید می‌شود، نتواند نیاز كاربرانش را بصورت كامل برآورده سازد و یا در موارد بسیاری، شاید از نصف امكانات موجود در آن دستگاه هم استفاده نشود. در این میان آنچه كه بطور واضح خود را نشان می‌دهد این است كه، فنآوری به سرعت در حال پیشرفت است و تبدیل این حقیقت به یك فرصت مناسب و یا برعكس به یك تهدید خطرناك، مستلزم برقراری و یا عدم توجه به پل‌های ارتباطی میان رشته‌های تخصصی مرتبط با سلامت می‌باشد.
▪ فرصت‌های استفاده از فنآوری در تامین سلامت را عموما، به دلیل تبلیغات گوناگون شناخته می‌شود، برخی از آنها عبارتند از :
ـ افزایش سرعت در روند بهبود بیماران،
ـ افزایش دقت در فرآیند تشخیص و درمان،
ـ امكان افزایش دامنه درمان بیماریها،
ـ كاهش درد و رنج بیماران در طول درمان،
ـ كاهش ریسك انجام فرآیندهای درمان،
ـ كاهش هزینه‌های مرتبط با سلامت و
ـ افزایش كیفیت زندگی.
و اما این نكته بسیار مهم وجود دارد كه در اثر عدم استفاده صحیح از فنآوری نه تنها تمام این فرصتها از دست می‌روند بلكه با مجموعه ای از تهدیدات جدید هم رو به رو خواهیم شد و به همین دلیل باید بدانیم كه استفاده از فنآوری، یك تالی فاسد هم دارد كه باید از بروز آن جلوگیری شود.
▪ برخی از تهدیدات عبارتند از:
ـ تحمیل هزینه‌های بسیار سنگین خرید، آموزش، نگهداری، تعمیرات، خواب سیستم، فرهنگسازی و...،
ـ بروز عوارض جبران‌ناپذیر و ناخواسته برای بیماران،
ـ عدم استفاده كامل از فنآوری در مقایسه با سیستمهای قدیمی‌تر،
ـ پیچیده‌تر نمودن فرآیند درمان و تشخیص اشتباه،
ـ پائین آمدن بازده خدمات مراكز درمانی و
▪ گسترش فرهنگ غلط و تعریف نیازهای كاذب.

نویسنده: سهیل صادقیان

منبع : ماهنامه مهندسی پزشکی و علوم آزمایشگاهی