تقسیم بندی سال خورشیدی و مبدٲهای آن

در سنت تقویم نگاری باستان كه شیوه ها، تعریف ها و مفاهیم آن تا اندازه زیادی تاكنون زنده مانده اند طول یك سال خورشیدی با تعریف های خاصی به اجزای كوچك تری تقسیم می شود. این تقسیم بندی به جز چند استثنا همانند تقویم «مایا» و «آزتك» در آمریكای لاتین باستان در میان همه مردمان جهان متداول بوده و هنوز هم هست.
در این تقسیم بندی، طول سال خورشیدی به فصل، برج ماه خورشیدی، هفته و روز تقسیم می شوند. این تقسیم بندی ها مفاهیمی از زمان هستند كه در تقویم طبیعی خورشیدی یا مهی وجود دارند و با اقتباس از طبیعت به گونه قراردادی وضع شده اند. با اینكه در انتخاب مبدٲ برای یك برج یا ماه خورشیدی و نیز فصل های سالیانه اختلاف چندانی دیده نمی شود، اما در تعیین مبدٲهای شبانروز، هفته و سال، تفاوت ها بسیار فراوان هستند. آگاهی از تعریف مبدٲ هر یك از اجزای سال، می تواند در تعیین و تنظیم رویدادهای تاریخی اهمیتی فراوان داشته باشند.
▪ مبدٲ شبانروز: در قراردادهای تقویمی باستان، یكی از چهار هنگام نیمه شب، طلوع خورشید، نیمروز و یا غروب خورشید، هنگام آغاز یا مبدٲ شبانروز دانسته می شده است. در سنت تقویم نگاری خورشیدی ایران باستان و به ویژه در عصر هخامنشی، معمولا هنگام طلوع خورشید، آغاز شبانروز دانسته می شده است. اما در تقویم نگاری مهی قمری به دلیل دیده شدن ماه نو به هنگام فروشدن خورشید، هنگام غروب به عنوان مبدٲ شبانروز به شمار می رفته است. اصطلاحی مانند «شب جمعه» كه امروزه نیز به كار می رود و شب خاصی را به روز فردای آن منسوب می دارند از همین جا بازمانده است.
اختیار نیمروز ظهر یا نیمه شب نیز به عنوان مبدٲ شبانروز در ایران باستان شناخته شده بوده و این دو شیوه بیشتر در میان اخترشناسان كاربرد داشته است. منجمان رصدی برای اینكه تمامی رصدهای یك شب خود را به دو شبانروز گوناگون تفكیك نكنند، از هنگام نیمروز یا ظهر برای سنجش آغاز شبانروز بهره می برده اند كه امروزه نیز همین شیوه در میان اخترشناسان جهان كاربرد دارد. اما گروه دیگر منجمان، یعنی تقویم نگاران، هنگام نیمه شب را مبدٲ شبانروز در نظر می گرفته اند همانگونه كه نظام محاسباتی زیج معروف «شهریاری» و بسیاری از دیگر زیج های ایرانی بر همین قاعده بوده است و هنوز هم همین شیوه در جهان كاربرد دارد.
اختلاف هایی كه گاه با تفاوت یك شبانه روز پس و پیش در محاسبات رویدادهای تاریخی مبتنی بر تقویم به وجود می آید، گاهی محصول همین تفاوت تعریف ها برای مبدٲ شبانروز است. برای نمونه، سراسر طول روز برای كسانی كه نیمه شب را مبدٲ شبانروز می دانند، یك روز واحد است اما برای كسانی كه نیمروز یا ظهر را مبدٲ شبانروز می دانند، پیش از ظهر و پس از ظهر به دو روز متفاوت منسوب می شوند.
▪ مبدٲ هفته: تعیین مبدٲ روزهای هفته نیز در میان مردمان گوناگون متفاوت بوده است. در شناخته شده ترین شیوه در ایران باستان، روز یكشنبه یا خورشید روز خور روز، روز نخست هفته و همچنین روز تعطیل دانسته می شده است. شیوه ای كه امروزه نیز در تقویم میلادی كه ادامه و بازمانده تقویم میترایی ایرانی است با نام «Sun Day» كه همان معنای خورشید روز را می دهد، به كار بسته می شود. پیش از این در نوشتار «روزهای هفته در ایران باستان» به این موضوع پرداخته شد كه برخلاف تصور رایج، روزهای هفته و هفته شماری در ایران باستان كاربرد داشته است و تنها در دین حكومتی روزگار ساسانیان آن را حذف كرده بوده اند.
در تقویم عبری یهودیان نیز كه اصل آن بازمانده ای از تقویم آرامی هخامنشی است، روز یكشنبه، روز نخست هفته دانسته می شود با این تفاوت كه روز تعطیل هفته در این گاهشماری، روز شنبه است. در میان مانویان، روز نخست و تعطیل هفته روز دوشنبه، و در میان مسلمانان روز شنبه، روز نخست هفته و روز جمعه آدینه روز تعطیل دانسته می شده است. انتخاب روزهای دیگر هفته به عنوان روز مبدٲ در هفته شماری و یا روز تعطیل، در میان تقویم های اقوام و ادیان دیگر دیده شده است.
▪ مبدٲ سال: انتخاب شاخصی برای تعیین آغاز سال، از تفاوت ها و تعریف های بسیار فراوان تری نسبت به شبانروز و هفته برخوردار است. در گاهشماری گاهنباری یا كهن ترین گاهشماری شناخته شده در ایران، مبدٲ سال به هنگام انقلاب تابستانی یا نخستین روز فصل تابستان بوده و در گاهشماری میترایی، مبدٲ سال به هنگام انقلاب زمستانی شب چله یلدا یا نخستین روز فصل زمستان بوده است.
در زمان شاهنشاهی هخامنشی، سال نو به مبدٲ اعتدال پاییزی یا آغاز پاییز شناخته می شده و جشن «باگایادی» مهرگان بعدی در نخستین روز سال كه نخستین روز ماه باگایادی مهر نیز بوده، برگزار می شده است. این جشن بعدها به شانزدهمین روز مهرماه منتقل می شود. آغاز سال نو در ابتدای فصل پاییز هنوز در تقویم محلی كردان مكری مهاباد بازمانده است.
تعیین روز نخست فصل بهار یا نوروز نیز از كهن ترین قراردادهای تعیین مبدٲ سال خورشیدی ایرانی است كه تمامی زیج های كهن بازمانده ایرانی بر بنیاد آن تنظیم شده اند و به اندازه كافی شناخته شده هست.
اما به جز این، نمونه های دیگری از تعیین مبدٲ سال دیده شده كه انتخاب میانه هر یك از فصل ها نمونه ای از آن است. امروزه گونه نیمه زمستانی آن در تقویم های محلی، بدخشان، اقوام لر و بختیاری و نواحی دیگر از جمله در خراسان و افغانستان دیده می شود. تقویم امروزی «تبری طبری» و «دیلمی» به ترتیب دارای مبدٲ دوم و هفدهم مردادماه هستند كه ممكن است به دلیل تغییراتی در كبیسه گیری از جای اصلی خود جابه جا شده باشند.
نمونه هایی از مبدٲ سال كه تا اینجا به طور خلاصه گفته شد، تنها مختص گاهشماری های كبیسه دار هستند. بدیهی است كه در گاهشماری های بدون كبیسه یا «پرسی»، كه در آنها طول سال ۳۶۵ روز كامل و بدون كسر اضافه تعریف شده اند، روز مبدٲ سال در حال جابه جایی همیشگی است.

رضا مرادی غیاث آبادی
www.ghiasabadi.com

منبع : روزنامه شرق