آثارعلامه طباطبایی

علامه طباطبایی از جمله چهره های علمی قرن اخیر است كه توانست تأثیرات عمقی بر تحقیقات اسلامی گذاشته و آثار گران سنگی از خود به جا گذارد. ایشان در سه رشته از علوم اسلام تاثیرات عمده ای از خود به جا گذاشت:
۱ - احیای معارف قرآن
۲ - تجدید حیات حكمت صدرایی
۳ - نگاه نو به حدیث و روایات
علامه طباطبایی برای پیشبرد اهداف خود از دو شیوه بهره گرفت و آن را مكمل استراتژی احیای خود قرار داد.
الف - تدریس و تربیت
حوزه های علوم دینی در دوره فشار قبل از شهریور ۲۰ از رونق افتاده بود، دسته ای از طلاب و علما از قم مهاجرت كرده بودند. پس از شهریور ،۲۰ حوزه علمیه و علما نفس راحتی كشیدند و با امید دوباره و شور و شوق حركت خود را آغازكردند. علامه در این فرصت به وجود آمده كار تدریس خود را در حوزه علمیه قم آغاز كرد. درس ایشان محل تجمع نسلی شد كه خواستار احیای حكمت و معارف قرآنی در حوزه ها بودند و علوم دینی بی حكمت و قرآن را ناقص می پنداشتند. علامه طباطبایی به هر سه مشرب رایج فلسفه در جهان اسلام تسلط كامل داشت و به تدریس آن می پرداخت: حكمت مشایی بوعلی را با شفا و اشارات، حكمت اشراق را با تلویحات و حكمت اشراق و حكمت صدرایی را با تدریس اسفار اربعه.علامه توانست با تدریس و تحقیق در فلسفه راهی نو بگشاید و آثار ابتكاری خود را در این زمینه چون اصول فلسفه و روش رئالیسم، تعلیقات بر اسفار و كتاب بدایه الحكمه و نهایه الحكمه بنگارد.ایشان با تربیت و تدریس توانست دوران غربت فلسفه را در حوزه های علمیه خصوصاً قم پایان بخشد. لذا امروز فلسفه جزء دروس رسمی حوزه های علمیه و نیز كتاب بدایه و نهایه جزء متون درسی حوزه ها محسوب می شود. تعداد قابل ملاحظه ای از اساتید و صاحب نظران در فلسفه در این عصر از شاگردان نسل اول و دوم یا شاگردان به واسطه علامه هستند. علامه طباطبایی را می توان جزء احیاگرانی چون وحید بهبهانی به حساب آورد.
استاد مطهری در این زمینه می نویسد:
«استاد علامه _ دام بقائه _ كه سال ها از عمر خویش را صرف تحصیل و مطالعه و تدریس فلسفه كرده اند و از روی بصیرت به آرا و نظریات فلاسفه بزرگ اسلامی از قبیل فارابی، بوعلی و شیخ اشراق و صدرالمتالهین و غیره احاطه دارند و به علاوه روی عشق فطری و ذوق طبیعی افكار محققین و فلاسفه اروپا را نیز به خوبی از نظر گذرانیده اند، در سنوات اخیر علاوه بر تدریسات فقهی و اصولی و تفسیر، یگانه مدرس حكمت الهی در حوزه علمیه هستند.»۱
ب- تالیف
قریب به ۱۰۰ اثر از علامه به جا مانده است. از مجموعه آثار قلمی ایشان این نكته برداشت می شود كه هدف مولف، ارائه تحقیق نو، بی پیرایه و پالایش شده است. این آثار ابتكاری با بیانی متقن، سنجیده و به دور از زواید است.
۱ - تفسیر و معارف قرآن
محوریت فقه در حوزه های علمیه عرصه را بر دیگر علوم اسلام تنگ كرده بود. تفسیر گفتن و مفسر بودن در چنین فضایی بسیار دشوار بود. بسیاری از بزرگان مدتی پس از شروع تفسیر، از ادامه آن صرف نظر كرده اند، زیرا فشار اطرافیان مانع از آن می شد. علامه با تالیف همراه با تدریس قرآن در حوزه علمیه قم دوران غربت قرآن را پایان داد. تفسیرالمیزان یا المیزان فی تفسیرالقرآن محصول ۲۰ سال تدریس و تحقیق است. این اثر جاویدان و محوری علامه است و دیگر آثار در راستای این دایره المعارف اسلامی محسوب می شوند. روش تفسیر قرآن به قرآن و مباحث نویی كه در آن طرح شده آن را جزء آثار ماندگار قرار می دهد.
۲- فلسفه
علامه در این زمینه نیز احیاگر بود و توانست فلسفه مطرود را دوباره به صحنه اندیشه دینی بازگردانده و با نگاهی نو آن را طرح كرده و توسعه بخشد. دو اثر فلسفی بدایه الحكمه و نهایه الحكمه محصول سال ها تدریس است كه موضوعات فلسفی را برای مبتدیان مناسب ساخته است. این كتاب در حوزه های علمیه متن درسی است.
شهید مطرح در این زمینه می نویسد:
«روشی كه معظم له آغاز كرده اند یك اقدام اساسی است و فلسفه را در ایران وارد مرحله جدیدی می كند. محصلین سابقاً اطلاعاتشان منحصر بود به آنچه در كتاب های معمولی درسی خوانده بودند ولی با آنكه چند سالی بیش از اقدامات معظم له نمی گذرد، بسیاری از محصلین حوزه علمیه قم هستند كه اطلاعات فلسفی نسبتاً جامعی دارند.»۲
• روایات
عده ای در حوزه ها معتقدند خوب است محصلین ابتدا كاملاً از اخبار و روایات اطلاع پیدا كنند سپس فلسفه بخوانند. ایشان می فرمایند: معنای این كلام همان كفاناكتاب الله است. روایات ما مشحون از مسائل عقلی، عمیق و دقیق و مستند به برهان فلسفی و عقلی است. بدون خواندن فلسفه و منطق و ادراك طریق و برهان و قیاس كه همان رشد عقلی است، چگونه می توان به این دریای عظیم روایات وارد شد و در امور اعتقادی بدون عنوان تقلید و شك، اطمینان و یقین حاصل كرد. روایات وارده از ائمه معصومین غیر از روایات وارده از اهل تسنن و غیر از روایات و اخبار در سایر مذاهب و ادیان است كه آنها همگی بسیط و قابل فهم عامه است.۳در این راستا علامه طباطبایی به شرح و تعلیق بحارالانوار اقدام كرد. ایشان به كتاب بحارالانوار مرحوم علامه مجلسی بسیار ارج می نهادند و آن را بهترین دایره المعارف شیعه از نقطه نظر جمع اخبار می دانستند و به ویژه كیفیت فصل بندی و ترتیب ابواب آن كه به نحو مطلوبی است.۴اما تعلیقات مرحوم علامه بر كتاب بحار دوام نیافت. زیرا این كار با ذوق بعضی خوش نیامد. گفتند بدون رد نظریات مجلسی فقط با شرح چاپ شود. علامه حاضر نشدند و فرمودند: در مكتب شیعه ارزش جعفربن محمدالصادق از علامه مجلسی بیشتر است و زمانی كه دایر شود به جهت بیانات و شروح علامه مجلسی، ایراد عقلی و علمی بر ائمه وارد گردد، ما حاضر نیستیم آن حضرات را به مجلسی بفروشیم.۵
• آثار مكتوب
منابع مختلفی آثار علامه را معرفی كرده اند، كاملترین آن آینه پژوهش شماره ۱۴ است.
الف - آثار منتشر شده:• اول: عربی
۱ - رسائل سبعه. شامل: ۱- البرهان (۱۳۴۹ ق) ۲- المغالطه (۱۳۴۹) ۳ _ التركیب (۱۳۴۸) ۴- التحلیل(۱۳۴۸) ۵ - الاعتباریات(۱۳۴۸) ۶- المنامات و النبوات (۱۳۵۰) ۷- القوه و الفعل (۱۳۷۳).
۲ - سنن النبی ۱۳۵۰ ق.
۳ - رسائل التوحیدیه. ۱۳۶۱ق. شامل: ۱ - التوحید ۲- الاسماء ۳- الافعال ۴- الوسائط ۵- الانسان قبل الدنیا ۶- الانسان فی الدنیا ۷- الانسان بعد الدنیا.
۴-حاشیه الكفایه. ۱۳۶۸ ق.
۵ - تعلیقه علی بحارالانوار. ۱۳۷۰ ق.
۶ - تعلیقه علی الاصول من الكافی. ۱۳۷۵ ق.
۷ - تعلیقه واحده علی مرآه العقول. ۱۳۷۶.
۸ - تعلیقه علی الاسفار الاربعه. ۱۳۷۸(۹ جلد انتشار یافته است).
۹ - علی و الفلسفه الالهیه. ۱۳۷۹ ق.
۱۰ - رساله فی التوحید. ۱۳۸۹ق.
۱۱ - رساله فی العلم. ۱۳۸۹ ق.
۱۲ - بدایه الحكمه. ۱۳۹۰ ق.
۱۳ - المیزان فی تفسیر القرآن. ۲۰ جلد. ۱۳۹۲ق.
۱۴ - نهایه الحكمه. ۱۳۹۵ ق.
۱۵ - رساله الولایه. (بی تاریخ).
۱۶ -رساله فی علم النبی _ صلی الله علیه وآله _ و الامام _ علیه السلام _ بالغیب. (بی تاریخ).
۱۷ - مقدمه یا تقریظ بر: ۱- المراقبات از میرزا جواد ملكی تبریزی ۲- وسائل الشیعه از حر عاملی ۳- نورالثقلین حویزی ۴- تفسسیر عیاشی ۵- مفاهیم القرآن از جعفر سبحانی ۶- التقریظ علی الفرقان فی تفسیرالقرآن از محمدصادقی.
• دوم: آثار فارسی
۱- اصول فلسفه و روش رئالیسم. ۱۳۳۲ ش.
۲ - تذئیلات و محاكمات بر سه مكتوب اول سیداحمد كربلایی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی در مورد بیتی از شیخ عطار.
۳ - شیعه: مجموعه مذاكرات با پروفسور هانری كربن فرانسوی.
۴ - شیعه در اسلام. ۱۳۴۸ ش.
۶ - قرآن در اسلام. ۱۳۵۳ ش.
۷ - آموزش دین: برای كودكان.
۸ - بررسی های اسلامی. جلد اول.
۹ - اسلام و انسان معاصر (جلد دوم بررسی های اسلامی).
۱۰ - بررسی های اسلامی. جلد سوم (۹۶ صفحه اول آن).
۱۱ _ اشعار.
۱۲ - مقدمه و تقریظ بر: ۱- روش اندیشه از شهید محمد مفتح ۲- عشق و رستگاری از احمد زمردیان ۳- داستان زنده ها از عبدالكریم اقدمی ۴- بشارات عهدین ۶- كتاب در مورد حج.
۱۳ - چند یادداشت مختصر: ۱- دولت پوشالی و دست نشانده ای به نام اسرائیل ۲- گفت وگویی با استاد درباره شهید مطهری ۳- دو اظهار نظر مختصر درباره بعضی آثار مرحوم دكتر علی شریعتی ۴- توضیحی درباره اظهار نظر در پاسخ یك نامه.
ب - آثار منتشر نشده:
۱- رساله ای در مبدأ و معاد
۲ - رساله ای در نبوت
۳ - رساله ای در عشق
۴ - رساله ای در مشتقات
۵ - حاشیه بر مكاسب شیخ انصاری
۶ - سلسله انساب طباطبائیان در آذربایجان
۷ - منظومه ای در خط نستعلیق.
• شرحی بر آثار
بدایه الحكمه:كتابی كه یك دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاه های كشور شد.
نهایه الحكمه:این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزون تر و سطحی عالی تر تدوین شده است.
اصول فلسفه و روش رئالیسم:بینش علامه پیرامون نظرات مادیون و ماتریالیست ها باعث فراهم آوردن این اثر گردید. بركت این كتاب موجب هدایت بسیاری از جوانان مسلمان و نجات آنان از هلاكت كفر و الحاد شد. اثری كه پاورقی های استاد مطهری عنایتی افزون بدان بخشیده است.
حاشیه بر كفایه:كتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است كه به تازگی چاپ شده است.
شیعه در اسلام: دوره ای كامل از اعتقادات و معارف شیعه در این اثر نفیس به چشم می خورد.
مجموعه مذاكرات با پروفسور هانری كربن: او كه محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و... مذاكراتی با علامه داشته كه در این كتاب وجود دارد.
خلاصه تعالیم اسلام:خلاصه آنچه هر مسلمان متعهد باید از آن آگاهی داشته و خود را بدان زینت دهد، در این اثر بیان شده است.
روابط اجتماعی در اسلام:انسان و اجتماع و رشد اجتماعی او، پایه زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام و .... مباحثی است كه در این كتاب بدان ها پرداخته شده است.
بررسی های اسلامی:مجموعه ای است زرین از مقالات استاد كه بسان دایره المعارفی از معارف ناب اسلامی جمع آوری شده است.
آموزش دین:كتابی با قلم روان و مطالبی لازم و ضروری است كه برای دانش آموزان نوشته شده است
رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا:این كتاب كه اكنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده است مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح كرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه كرده است.
دیوان شعر فارسی:مجموعه ای از اشعار چشمگیر و عمیق علامه كه طی سالیان متمادی سروده شده است.
سنن النبی:سیره و روش رسول الله در بین مردم و همراه خانواده در این اثر به چشم می خورد.
لب اللباب:مجموعه درس های اخلاق استاد كه از سال های ۱۳۶۸ تا ۱۳۶۹ قمری برای برخی از فضلای حوزه قم بیان فرموده اند.
حاشیه بر اسفار:نظرات استاد فرزانه علامه طباطبایی بر اسفار در این كتاب جمع آوری شده است.
تفسیر المیزان: دایره المعارفی از معارف و در بردارنده بحث های اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اجتماعی و... با تكیه بر قرآن كریم. این كتاب ثمره ای كم نظیر از بیست سال تلاش شبانه روزی علامه است. وی سبك این تفسیر را از مرحوم قاضی آموخت و در قم عملی ساخت. از این اثر دو ترجمه موجود است، یكی از آنها كه در چهل جلد به چاپ رسیده است، حاصل ترجمه عده ای از شاگردان و بزرگان حوزه علمیه همچون آیت الله مصباح یزدی، آیت الله مكارم شیرازی، و... است و دیگری، كه در بیست جلد منتشر شده است، به وسیله سیدمحمد باقر موسوی همدانی ترجمه شده است؛ رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا، این كتاب كه اكنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده است مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح كرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه كرده است.
•شاگردان
شاگردان علامه، ده ها نفر از بزرگان و فرهیختگان كنونی در حوزه های علمیه هستند كه به تنی چند از آنان اشاره می شود.
۱- سیدجلال الدین آشتیانی
۲- دكتر غلامحسین ابراهیمی دینانی
۳- احمد احمدی
۴- سیدمحمدعلی ابطحی
۵- سید محمدباقر ابطحی
۶- علی احمدی میانجی
۷- یحیی انصاری
۸- شیخ عباس ایزدی
۹- ابراهیم امینی
۱۰- سیدمحمد حسینی بهشتی
۱۱- عبدالله جوادی آملی
۱۲- حسن حسن زاده آملی
۱۳- سیدمهدی روحانی
۱۴- عزالدین زنجانی
۱۵- محمد صادقی تهرانی
۱۶- امام موسی صدر
۱۷- سیدمحمدحسین كاله زاری
۱۸- محمدتقی مصباح یزدی
۱۹- محمد مفتح
۲۰- مرتضی مطهری
۲۱- ناصر مكارم شیرازی
۲۲- حسین نوری همدانی
۲۳- سیدیحیی یثربی

رضا احمدی

منبع : روزنامه شرق