گبه رنگین کمانی از نقش پردازی

صدای چنگك به آرامی ولی ماهرانه برخامه گبه فرود می آید. زن گبه باف روستایی، رج به رج تاروپود رنگ آمیزی شده زیرانداز چشمنواز را با شوروشوق به هم می تند كه با هر گره استادانه، گبه قد می كشد. گبه نوعی فرش از جنس قالی است، اما رنگ یك دست و میزان ضخامت و نقوش گاه برجسته آن دلربایی این دست آفریده هنری بیشتر عشایری - ایلاتی را از قالی مجزا می سازد.
"گبه" نقش و طرح شیدایی ولی استثنایی دارد. گاه زنان ایلاتی جنوب با بافت "گبه" رنگین كمانی از هنر بدیع را عرضه می كنند كه در دیدگان شیفته هنردوستان موج تحسین به سان زلال اشك تموجی فریبالی دارد، "گبه"، شاهكار دست آفریده روستایی است كه پیچاپیچ انگشتان ظریف و تحسین برانگیز زنان با نبوغ ایلاتی، گاه پرواز مرغان را چنان با مهارت برقلب "گبه" نقش می زنند كه از هر تابلوی ظریف نقاشی تماشایی تر است.
● دست آفریده های افسون كننده
"گبه"، زیرانداز هنری است، حیف كه زیرپا قرار می گیرد، باید این دست آفریده شوق آمیز روستایی را به دیده های مشتاق نشاند... گبه دست آفریده ای از جنس زیراندازهای مقاوم و استواری است كه در قطع معمول قالیچه توسط زنان هنرآفرین عشایری و ایلات لر و قشقایی با تبحر و نوآوری چشم افسا بافته می شود. گبه های بافته شده توسط زنان ایلات قشقایی و ل نرم و ضخیم تر از فرش است، اما دست آفریده های زنان گبه باف عشایری دارای پرزهای بلند و نقشه های بدیع و حیران كننده است، كه رنگ آمیزی آنها دلنشین و گاه بهت آورست.
زنان عشایری و ایلاتی لر و قشقایی كه سراسر عمر و حیات آنان در پهنه های چشمنواز كوهستانی، در بطن مرغزاران باشكوه جویباران و سبزه زاران طبیعت دلگشا و جان پرور می گذرد، بهره گیری از مناظر افسون كننده طبیعت و رنگ های باشكوه و دلفریب كوهپایه های حیات بخش در متن زیرانداز گبه شوقی وافر در دوستداران صنایع دستی روستایی و سنتی به جا می گذارد.
زنان خبره و كاركشته ایلی و عشایری كه سالیان متمادی است گبه می بافند و دست آفریده های جذاب آنان اكنون در مغازه های فرش فروشی سراسر شهرهای اروپایی عرضه می شود، در پدید آوردن ابتكاری و خوش نقش گبه از تعداد پود فزون تری بهره می گیرند.
چنین گبه های دارای شوروحال طبیعت افسون كننده مناظر كوهپایه ای زاگرس این شیوه را با این هدف در دستور كار بافت گبه رعایت می كنند كه در نرمی و لطافت گبه تأثیر آهن ربایی دارد، ولی تعداد پود برخی گبه ها از سه تا هشت واحد در هر رج متفاوت است و میزان بلندی پودها نیز گاه تا یك سانتی متر فراتر می رود.
گبه های مستحكم و استوار ایلی و عشایری در اندازه های مختلفی بافته می شود، ولی سه نوع آن بیشتر رواج دارد كه عبارتنداز:
گبه در مقیاس قالیچه و بیشتر در اندازه ۵/۱ در ۲ متر و ۲۰ - گبه پتویی و سرانجام گبه در اندازه قالی.
گبه در مقیاس قالیچه كه تا پنجاه درصد میزان بافت سالانه این نوع زیرانداز ایلی و عشایری ایران زمین را در برمی گیرد دارای پرز و خواب بلند است كه تعداد پودهای آن در هر رج به هشت واحد می رسد.
زنان و دختران گبه باف ایلی و عشایری گبه در اندازه قالی های بزرگ بالای چهار مترمربعی را با درخواست و سفارش قبلی دردست هنرآفرین می گیرند، چون این نوع گبه خریداران بی شمار ندارد. هرگاه تعداد و شمار رشته های پود گبه در هر رج از سه واحد تجاوز نكند این دستبافت با پرزهای بلند را "قالی گبه" می نامند.
گبه پتویی نرم و لطیف است، افراد خانوارهای ایلی عشایری وقتی نیمی از سال را در نواحی ییلاقی به سر می آورند، از این وسیله در خواب به عنوان پتو استفاده می كنند. گبه های لطیف پتویی به دلیل بهره بردن از پود فراوان نرمی مخصوص دارد و خواب پرز و پودهای اضافه آن از ظرافت بیشتری برخوردار است.
زنان و دختران بافنده گبه های پتویی باید شكیبایی خاص را با ظریف بافی درآمیزند و گاه حوصله در كار را چنان فزون سازند كه ۱۴ پود شگفتی ساز را ماهرانه در كنار هم نقش زنند كه یك رج گبه پتویی را در برگیرد. این گونه بافت نیاز به مهارت فراوان دارد.
● شوق فراگیری
صنایع دستی روستایی، ایلی و عشایری در مجموع به عنوان دست آفریده های ملی به جهت بهره بردن از ارزش های اصیل و سنتی هنری و فرهنگی آن از گذشته های دور تا به امروز در بین زنان ماهر بافنده و مردم میهن ما دارای جایگاه والاست.
سهولت در تهیه مواد اولیه طبیعی دست آفریده های روستایی، ایلی و عشایری به خصوص گبه های چشمنواز در آبادی ها و متن ییلاق و قشلاق و ابزارهای سنتی و محلی بافت زیراندازها شرایط مناسبی را برای شوق فراگیری پدید آوردن دستبافته های هنری به وجود آورده است.
از سوی دیگر نداشتن پیچیدگی در تولید این گونه دست افریده ها موجب گردیده است كه در حال حاضر خانوارهای كثیری در روستاها و مناطق دورافتاده و كوهستانی ایلی - عشایری برای تولید چنین دستبافته ها تلاش در خوری را به كار بندند.
▪ وسایل و ابزار مورد نیاز برای بافت گبه عبارتنداز:
دار مخصوص گبه بافی، چنگك، قیچی، شانه كوب فلزی و چاقو. در این میان مهمترین و اصلی ترین وسیله همان دار گبه بافی است. زنان و دختران ماهر گبه باف، دار گبه را در اندازه های مختلف سفارش داده شده به صورت افقی و برروی سطح كف محل بافت قرار می دهند. دار گبه در مناطق روستایی بیشتر از جنس فلز بوده ولی در نقاط ایلی - عشایری به علت وفور درختان ستبر، دار گبه را از چوب می تراشند.
اكثر بافندگان گبه در بخش های گوناگون عشایری كار ظریف دست آفریده گبه را بدون طرح و یا نقشه های از پیش تهیه شده به انجام می رسانند.
بعضی دختران عشایری كه مهارت چندانی در پدیدآوردن گبه ندارند، معمولاً برای شروع كار گبه بافته شده ای را در مقابل دیدگان خود قرار می دهند كه در محل به این شیوه "دستور" می گویند. ولی مادران و مادربزرگ های باتجربه در مناطق ایلی - عشایری نیازی به طرح دستوری ندارند. آنان بافنده های قابلی هستند كه ضمن بهره گیری از مناظر شیفته كننده طبیعت افسون گر، از سلیقه های جذاب، تنوع جذاب رنگ های سحرآمیز و نوآوری برای شكل دادن به تاروپود گبه استفاده می كنند.
همین نگاه ها در هنگام بافت و انتخاب رنگ ها، تركیب بندی افسون كننده پرزها با تاروپود گبه سبب می شود دست آفریده هایی پدید آید كه دارای ویژگی های بسیار بوده و متفاوت با نمونه های قبلی ظاهر شود.
چنین دستبافته های گبه كه همیشه با تنوع رنگ ها و نوآوری مستمر همراه بوده در بازارهای ملی و بین المللی به خصوص در نمایشگاه های دست آفریده های خاور دور و كشورهای اروپایی درخششی پرفروغ و ماندگار داشته باشد.
● دست آفریده های خلاق و روِیایی
برای تاروپود بافت شكیل و جذاب گبه از نخ پنبه ای طبیعی و نخ پنبه ای مخلوط با موی بز استفاده می شود.
زنان و دختران ماهر بافنده برای پود گبه های خوش نقش از پشم گوسفندان بهره می گیرند و با دستان هنرمند خود این پشم رمه های كوهستانی را می ریسند و برای بافت گبه آماده می كنند. مرغوب ترین پشم برای بافت انواع قالی و گبه های خوشرنگ، پشم دامنه های انتهایی كوهپایه های زاگرس در فراز استان فارس است كه لطافت و استحكام آن زبانزد خاص و عام است.
تعداد نخ های پود گبه به كار رفته در هر رج این دست آفریده هنری و چشم افسا كه دارای ساختاری درشت است از سه تا هشت واحد و در انواع ریزتر گبه های نوع ظریف پتویی با مهارت فوق العاده حتی تا ۱۴ پود در تغییر است.
گبه برای عرضه در بازارهای ملی و بین المللی در اندازه های عرض یك متر و بیست تا طول دو متر و حداكثر دو متروپنجاه سانتی متر بافته می شود. برای پدید آوردن یك گبه خوشرنگ در اندازه دو متر و ۲۰ سانتی متر طول با عرض ۵/۱ متر بافندگان ما هر قشقایی و دختران و زنان بختیاری حدود هشت كیلوگرم پشم حلاجی شده گوسفند و تقریباً سه كیلوگرم موی بز را به هم می آمیزند.
دست آفریده های خلاق و رویایی گبه معمولاً در اصطلاح بافندگان درشت بافت است و بلندای پود گبه دست كم تا یك سانتی متر می رسد. البته بعضی مصرف كنندگان به تجار اروپایی و یا بازرگانان خاور دور سفارش های خاص از نظر طول و عرض، نحوه رنگ آمیزی و نقش های ویژه ارایه می دهند كه ممكن است این اندازه ها تغییر كند.
هنرمند خالق و چیره دست گبه با چهره و سیمایی برخاسته از روایت های ایلی و مضامین طبیعی و حتی بیان حالات روحی خانوارهای همیشه پراكنده در پهنه های كوهستانی، كنار آبشارهای مصفا و سبزه زاران دشت و كوهپایه ها می كوشد در بوم گبه، این واقعیت های روحانی را تجسم بخشد.
طرح ها و نقوش طبیعی گبه به گونه ای با افكار و حالات روحی و روانی پدیدآورندگان این نوع دستبافته های هنری هماهنگی دارد. بسیاری از نقوش چشم افسا و افسانه ای گبه های پدید آمده در خانوارهای ایلی - عشایری چنین است.
نقوش دلربا و انعكاس یافته در پهنه طبیعت سرگشته كوهستانی در متن گبه مشاهده می شود، اما طراحی در قالی به گونه ای است كه بافنده در چارچوب طرح دستوری كه در مقابل دیدگان خود دارد كار می كند، ولی پدیدآورنده هنرمند گبه به سان یك موسیقیدان ماهر و دلنواز، با دست های باز بافت این دست آفریده هنری را ادامه می دهد. باید گفت كه نقش های جان گرفته برمتن گبه خودجوش است.
این نقوش چنان با سادگی و حتی بیانی زلال و شفاف و آهنگین برعرصه گبه می نشیند كه هارمونی روحنواز چنین نقش های طبیعی و ماهر اصالت گبه های ایلیاتی -- عشایری را فریاد می كند....

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران