بزرگترین فیلسوف مشرق‌ زمین

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی دانشمند بزرگ و ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و تاریخ‌نگار سده چهارم و پنجم هجری ایران است.
ابوریحان محمد بن احمد خوارزمی از نوابغ و دانشمندان بزرگ خراسان در سال ۳۶۲ هجری قمری در منطقه خارج از شهر خوارزم به‌دنیا آمد، و به همین دلیل او را “بیرونی” لقب دادند. در نوجوانی نزد دانشمندی، معروف به ابونصر عراق (از خاندان آل عراق) به تحصیل مثلثات کروی و دانش ریاضی پرداخت و با حمایت مالی همین فرد بود که توانست نزد استادان مختلف به فراگیری علوم و دانش های زمانه خود همچون طب و فلسفه بپردازد. در جوانی به دربار سلسله خوارزمشاهیان، که اهل علم و ادب و حامی و مشوق دانشمندان و ادیبان بودند، پیوست. پس از انقراض دوران زمامداری این سلسله به ری رفت و در مباحثات ریاضی با دانشمندان آن دیار شرکت کرد. حاصل گفتگوهای علمی بیرونی با این دانشوران در کتاب “مقالید علم الهیئت” آورده شده است. ابوریحان سپس به جرجان (گرگان) و به دربار قابوس بن وشمگیر، پادشاه آل زیار رفت و به پاس حمایت قاموس، کتاب مشهور خود به نام “آثارالباقیه” را به نام وی تالیف کرد. در همین دوره بود که به اکتشاف نجومی و رصد ستارگان پرداخت و طول و عرض جغرافیایی جرجان را محاسبه کرد.
بیرونی در اوایل سال ۳۹۴ از جرجان به خوارزم رفت و مدتی با ابوعلی سینا و سایر دانشمندان دربار علی بن مامون خوارزمشاه به بحث علمی پرداخت. مامونیان، که شاخه ای از سلسله خوارزمشاهیان به حساب می آیند (و آنها را خوارزم شاهان مامونی نیز می نامند)، در دانش دوستی و ادب پروری شهره بودند. وجود وزیری اهل فضل در دستگاه مامونیان به نام ابوالحسن احمد بن محمد سهیلی باعث رونق ادب و دانش شد و فضایی بسیار مطلوب برای رشد علم و اکتشافات و اختراعات فراهم آمد.
با حمله غزنویان و به پایان آمدن دوران خوارزمشاهیان، ابوریحان با سپاهیان سلطان محمود غزنوی از خوارزم به غزنین رفت و تا سال درگذشت خود مقیم این شهر بود. به عبارت دیگر ابوریحان ۳۲ سال از عمر پربار خویش را در دربار سلطان محمود، سلطان مسعود و سلطان مودود گذراند. شهرت عالمگیر ابوریحان در مدت اقامتش درهند در معیت غزنویان باعث گردید علی رغم آنکه هندیان، سپاهیان غزنوی را دشمن خود می پنداشتند مقام و مرتبه اش را گرامی دارند. ابوریحان در این مدت زبان سانسکریت و علوم و دانش هندیان را فرا گرفت و برآیند پژوهش های خود را در کتابی به نام “کتاب الهند” درآورد که منبعی موثق برای شناخت مکاتب و عقاید هندیان است. وی همچنین کتابی درباره نجوم و ریاضیات از سانسکریت به فارسی برگرداند که عنوان آن “زیج سند هند” است.
ابوریحان در طول ۷۲ سال زندگی خود حدود ۱۴۳ کتاب نوشت. در مجموع مهمترین آثار بیرونی: «التفهیم» در ریاضیات و نجوم، «آثار الباقیه» در تاریخ و جغرافیا، «قانون مسعودی» که نوعی دانشنامه است و کتاب «تحقیق ماللهند» درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن، می باشد.
● اختراعات، اکتشافات و پژوهش های ابوریحان:
- اصل تسطیح کره و ترسیم نقشه های جغرافیایی.
- چاه آرتزین (علی رغم ادعای غربیان در نسبت دادن این کشف به خود، ابوریحان در آثارالباقیه مفصلا به آن پرداخته است.)
- ترازوی ابوریحان که از دقیق ترین ترازوهای تاریخ علم است. اصل نجومی تسویه البیوت - اصل نجومی مطرح شعاع - سیر نور و صوت - محاسبه مساحت، محیط و قطر کره زمین - طول و عرض جغرافیایی و سمت قبله بلاد - چگونگی تعیین قله و شکل محراب مسجد - رصد میل کلی و میل اعظم در نجوم - حرکت زمین - حرکت وسطی و اوج خورشید - خاصیت فیزیکی الماس و زمرد - جزر و مد رودها و نهرها - اشکال هندسی گلها و شکوفه ها - امکان ایجاد خلا - پژوهش در مورد چگونگی تولید عسل- رصد خسوف و کسوف - پژوهش تاریخی در مورد سلسله ساسانیان - تنظیم خانه های شطرنج - ساخت افزارهای ویژه رصدی (سه میله، شاقول، ...- ) ساخت کره جغرافیایی و طرح نظریه وجود قاره آمریکا.
ابوریحان در طول عمر خود با قناعت زندگی می‌کرد و به تجملات و ظواهر دنیا اهمیتی نمی‌داد و زمانی که در غروب شب جمعه دوم رجب ۴۴۰ هـ.ق برابر با ۱۰۴۸ م. در غزنه چشم از جهان فرو بست، ثروت زیادی را برای خانواده‌اش باقی نگذاشت و ثروت خانواده‌اش همان نام نیک ابوریحان بود که همیشه برای آنها جاودان ماند.

منبع : روزنامه رسالت