اقتصاد اسلامی؛‌ گستره خلاقیت ونوآوری

همایش علمی دانشجویی اقتصاد اسلامی با عنوان:«اقتصاد اسلامی: گستره خلاقیت و نوآوری» با همت و تلاش انجمن علمی دانشجویی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد و معاونت پژوهشی این دانشکده و با همکاری بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق علیه السلام برنامه‌ریزی شد و در سوم و چهارم خرداد ۸۴ به مرحله اجرا رسید. در پاسخ به فراخوان مقالات این همایش چهل چکیده مقاله به دبیرخانه همایش ارسال شد که پس از ارایه نتایج داوری اولیه، تعداد سی‌مقاله کامل برای داوری نهایی به دبیرخانه همایش رسید و از میان اصل مقالات رسیده چهارده مقاله به عنوان مقالات برتر برای ارایه در همایش برگزیده شدند. همچنین با نظر دبیر همایش، دو مقاله برای درج در پیام صادق انتخاب شد که در پایان همین گزارش تقدیم می‌شود.
گزارش دبیرهمایش (دکتر حسین عیوضلو):
●معرفی کارشناسی اقتصاد اسلامی
«اقتصاد اسلامی» مشترک لفظی است که دارای ابعاد مختلفی است و هر یک از صاحبنظران و متفکران مرتبط با این حوزه دینی و فکری بر اساس بینش و گرایش‌هایی که داشته‌اند به نحوی بر دامنه ابعاد آن افزوده‌اند.عمده‌ترین ابهام در تعریف و تبیین وظایف و ابعاد آن ارتباط آن با حوزه دین اسلام به عنوان مجموعه معارف مرتبط با وحی که از راه کتاب و سنت به ما رسیده است ونیز با حوزه علم اقتصاد که در پی شناسایی و کشف روابط ثابت رفتاری در میان متغیرهای اقتصادی است، می‌باشد.از سوی دیگر گستردگی دامنه بحث و اختلاف در ابعاد آن بیش از همه بیانگر میزان انتظاراتی است که درباره آن وجود دارد. بسیاری از مسلمانان در جوامع اسلامی بر اساس شناختی که از اقتصاد صدر اسلام و موازین شرعی دارند انتظارشان این است که رهبران جامعه و کارگزاران نظام اجتماعی با مبنا قرار دادن این الگوها مشکلات اجتماعی و اقتصادی را مرتفع سازند. این مهم به ویژه در طی۵۰ سال اخیر که جوامع اسلامی با ناکارآمدی‌ الگوهای سرمایه‌داری و سوسیالیستی مواجه بوده‌اند بروز بیشتری یافته است.
اقتصاد اسلامی علمی است که علل مشکلات اقتصادی و راه‌‌های علاج آن را در چارچوب شریعت اسلامی مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دهد. تعریف بهتر، تعریفی است که می‌‌گوید:«اقتصاد اسلامی علمی است که به دنبال یافتن بهترین راه حل برای کسب درآمد حلال و هزینه کردن و توزیع و رشد آن است تا مصالح امت اسلامی تحقق یابد و توان و نیروی آن افزایش یابد» وبهترین راه برای کسب درآمدحلال متضمن دوری از اسراف در خرج هزینه‌های تولید است، همچنانکه متضمن اراده برای نیکوکاری نیز هست.
به همین ترتیب دوری جستن از اسراف از یک جهت و تصمیم بر کار نیکو از جهت دیگر متضمن به پایان رساندن عملیات تولیدی چه از مقدار تولید و نوع کالای حاصله و چه از لحاظ هزینه‌های صرف شده به بهترین روش ممکن می‌باشد. به بیان اقتصادی، در این مرحله لازم است دو معیار کارایی فنی و تخصیصی مد نظر قرار گیرد. البته از این جهت نیز تفاوت عمده‌ای میان اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف وجود دارد. در اقتصاد متعارف هدف عمده حداکثر سازی سود است، اما در اینجا هدف حداکثر سازی تولید با حداقل هزینه است،تولیدی که در جهت تحقق بخشی مصالح امت اسلامی باشد و بیشترین رضایتمندی حقیقی راتولید کند؛‌ در غیر این صورت تولید کنندگان کالاها و خدمات نمی‌توانند مدعی فعالیت تولیدی حلال باشند.
نظریه‌های اقتصاد اسلامی از آنجا که قادر به تبیین شرایط موجود و پیش‌بینی نتایج وارائه راهکار می‌باشند، به عنوان نظریه علمی شناخته می‌شوند که از روش علمی تبعیت می‌کنند. این نظریه‌ها بر اساس شناخت اثباتی که از بررسی آیه‌های قرآن و روایات و رویه‌های اسلامی حاصل می‌شود پایه‌گذاری می‌شوند و شناخت جامعی را ایجاد می‌‌کنند که حکایت از نگاه سیستمی به اقتصاد وعوامل تأثیرگذار آن دارد. بر این مبنا می‌توان از تخصص جدیدی به عنوان کارشناسی اقتصاد اسلامی نام برد که با کارشناسی و مسأله‌شناسی فقهی و یا کارشناسی مبتنی بر علم اقتصاد تفاوت دارد؛ هر چند که بی‌نیاز از آن حوزه‌ها نیست و با آن دو حوزه در مواردی وجه اشتراک نیز دارد.
یک مثال: تولید نان در ایران با اتلاف بیش از ۳۰ درصد همراه است، یعنی در اینجا کارایی فنی و معیار عدم اسراف رعایت نمی‌شود. در تولید آرد و نان معیار کارایی تخصیصی و احسان رعایت نمی‌شود و این به معنی عدم رعایت مصالح جامعه اسلامی و تولید مفسده و فساد در زمین است. از جمله این نارسائیها تولید فقر آهن است که به یک اپیدمی تبدیل شده است. این بحث با این نکته تکمیل می‌شود که سال گذشته ۲۴۰۰ میلیارد تومان به یارانه نان به اسم حمایت از اقشار آسیب‌پذیر تخصیص داده شده و ادعای خدمت به مردم تکرار شده است.
●تأمین اجتماعی و وظایف اسلامی
مهدی طغیانی- دانشجوی کارشناسی ارشد معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه السلام
▪چکیده مقاله:
دولتها بطور کلی و حتی در آزادترین نظام‌های اقتصادی دو دسته وظایف دارند. دسته اول تنظیم امور تخصیص منابع می‌باشد و دسته دوم اموری که مصلحت اقتصادی اقتضا می‌کند که دولت برای رفع نارسایی‌ها‌ و حفظ اقتصاد سالم، تصحیح مشکلات و انحرافات سیستم بازار، حضور خود را نشان دهد. اسلام نیز این موارد را به عنوان بخشی از تلاش‌های دولت امضا می‌کند. اما محور سومی‌ هم برای وظایف دولت وجود دارد که به نقش دولت در توزیع عادلانه درآمدها و ثروت‌ها برمی‌گردد. زیرا در قالب بازار، انگیزه‌ای برای راه اندازی توزیع عادلانه وجود ندارد. یا حداقل، تلاش‌ها و روند حرکت بازار برای تحقق یک توزیع عادلانه کافی نمی‌باشد.
در زمینه تلاش‌های مذکور دولت‌ها موظف هستند از یک طرف اقداماتی در جهت عادلانه کردن توزیع درآمدها صورت دهند واز سوی دیگر وظیفه دارند حداقل نیازهای قشرهای محروم یا از کار افتاده و بدون سرپرست و بیکار‌های واقعی را تأمین نماید.
این تحقیق به بررسی وتحلیل وظیفه اخیر دولت(تأمین اجتماعی) در نظام اقتصادی اسلام می‌پردازد.
اسلام حکومت را مکلف به تأمین کامل وسایل زندگی عموم افراد کرده است. حکومت این وظیفه را معمولاً طی دو مرحله ویا دو صورت انجام می‌دهد: در مرحله اول، حکومت وسایل کار و امکان شرکت مفید و مؤثر فرد را در فعالیت‌های اقتصادی مهیا می‌کند تا بتواند باکار و کوشش خود زندگی کند. پس اگر فرد از انجام کار و بدست آوردن کامل معیشت زندگی عاجز باشد و یا اینکه حکومت به خاطر وجود شرایط استثنایی نتواند امکان کار به وجود آورد، نوبت به مرحله دوم می‌رسد که دولت برای برطرف نمودن احتیاجات فرد و فراهم کردن حد خاصی از زندگی برای وی، فرد را تأمین مالی می‌نماید.
●تحلیل نظام قیمت‌‌گذاری در الگوی ایده‌آل اقتصاد اسلامی
حجت‌الله عبدالملکی و علی قاسمی -دانشجویان کارشناسی‌ارشد معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام‌صادق‌ علیه‌السلام
▪چکیدهٔ مقاله:
اسلام به عنوان یگانه مکتب متعالی و انسان ساز در مسیر هدایت انسان به سوی کمال،‌توجه خاصی به رفع حوائج مادی او دارد و الگوهای خاصی برای روابط نهادهای مختلف اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته است. علم اقتصاد اسلامی که علمیت آن قابل اثبات است،‌حداقل در دو زمینه نظریه‌پردازی می‌کند:۱) تحلیل الگوی ایده آل اقتصاد اسلامی ۲) شناخت وضعیت موجود اقتصادی جامعه. چگونگی و نظام تعیین قیمت در الگوی ایده‌آل اقتصاد اسلامی موضوع این تحقیق است. فرضیه‌ای که در این رابطه مطرح شده و مورد آزمون قرار گرفته است، بدین شرح است: در شرایط حضور بازار با شرایط رقابت کامل، هر گونه دخالت دولت در قیمتهایی که توسط بازار تعیین شده‌اند، از طریق ایجاد اختلال در تخصیص منابع، موجب بر هم خوردن عدالت توزیعی و تخصیصی جامعه می‌شود. لذا در چنین شرایطی قیمت عادلانه توسط بازار تعیین می‌شود. اما در شرایط غیر رقابتی، عدم دخالت دولت در قیمت‌گذاری موجب استفاده ناکارآ از منابع شده، منجر به کاهش تولید و رفاه جامعه و در نتیجه مجدداً از بین رفتن عدالت اقتصادی می‌شود و لذا نظارت وکنترل قیمتهای موجود در بازار توسط دولت لازم است. آزمون فرضیه فوق به دو روش عقلی و روایی صورت گرفته است. در روش اول با بررسی الگوی ایده‌آل و انتزاعی اقتصاد اسلامی و تحلیل شرایط ایجاد عدالت توزیعی تخصیصی، به تحلیل شرایط تعیین قیمت عادلانه پرداخته شده است. در روش دوم نیز با بررسی شواهد تاریخی و روایی، نظریات و رفتارهای معصومین (علیهم السلام) در مورد نحوهٔ تعیین قیمت در شرایط مختلف بیان شده است و در نهایت علاوه بر تأیید فرضیه تحقیق، نحوهٔ قیمت گذاری در شرایط عدم رقابت کامل مورد بررسی قرار گرفته است.