قانون تغییر لباس الگوی ذهنی پوشاک ایرانیان را تغییر داد

فرزانه ابراهیم زاده هفدهم دی سال ۱۳۱۴ دختران محصل و معلمانشان بی حجاب از جلوی رضا شاه رژه رفتند. در این مراسم همسر و دو دختر شاه یعنی اشرف و شمس پهلوی نیز برای نخستین بار بی حجاب در انظار عمومی ظاهر شدند. از هفدهم دی ۱۳۱۴ رسما قانون منع حجاب در ایران به اجرا در آمد. بیشتر تحلیل گران و پژوهشگران بر این باورند که پهلوی اول پس از سفر به ترکیه و تحت تاثیر اقداماتی که «مصطفی کمال پاشا»، آتاتورک انجام داده بود، قرار گرفت و خواست آنها را در ایران اجرا کند. یکی از این اقدامات کشف حجاب بانوان بود. اگر چه می توان این دلیل را یکی از محرک های شاه دانست اما با نگاهی گذرا به کارنامه فرهنگی پهلوی اول می توان به این نکته رسید که کشف حجاب زنان در حقیقت بخشی از سیاست وی مبتنی بر تغییر لباس بود. اگر دوران حاکمیت رضا شاه را به دو دوره قبل و بعد از تاج گذاری تقسیم کنیم، در دوره پیش از تاج گذاری که از اسفند ۱۲۹۹ تا آبان ۱۳۰۴ شمسی است، عمده برنامه های رضاخان برای گرفتن قدرت بیشتر و سرکوب جنبش های آزادی خواهانه و ایجاد آرامش در ایران بود. اما در دومین دوره یعنی دوره پس از تاج گذاری، عمده برنامه های وی برنامه های عمرانی، اصلاحی و فرهنگی بود. این برنامه ها از ابتدای تاج گذاری وی به صورت تدریجی انجام شد. هدف اصلی از اجرای این برنامه ها یکسان سازی جمعیت کشور برای کنترل بیشتر بود. برخی از این اقدامات فرهنگی عبارت بودند: از قانون تخته قاپو کردن عشایر، آموزش اجباری زبان فارسی در کل کشور و عدم استفاده از لهجه ها و گویش های محلی مانند ترکی و کردی، قانون استفاده از تقویم شمسی، استفاده اجباری از نام خانوادگی و قانون متحد الشکل کردن لباس. در دی ماه ۱۳۰۷ شمسی قانونی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید که بنا بر آن تمام مردان ایرانی باید لباسهای هماهنگ می پوشیدند. این قانون كه به نام قانون متحدالشکل کردن البسه اتباع ایران در داخل کشور مشهور شد، دارای چهار ماده و چند تبصره بود. به موجب ماده نخست این مصوبه : «کلیه اتباع ذکور ایران که بر حسب مشاغل دولتی دارای لباس مخصوص نیستند، مکلف هستند که ملبس به لباس متحد الشکل بشوند. کلیه مستخدمین دولتی اعم از اداری و قضایی مکلف هستند در موقع اشتغال به کار دولتی به لباس قضایی یا اداری ملبس شوند و در غیر آن باید به لباس متحدالشکل ملبس باشند.» در ماده دوم آن مصوبه هشت طبقه دینی از این قانون مستثنی می شدند. که شامل: مجتهدین دارای مجوز، مراجع امور دینی روستاها، مفتیان سنی مذهب، پیشنمازان دارای محراب، محدثین مجاز به روایت، طلاب مشتغل به فقه و اصول، مدرسین فقه و اصول، روحانیون ایرانی غیر مسلم. «این قانون در ماده سوم لازم الاجرا بود و اگر شخصی از آن تعدی می كرد باید جریمه ای از یک تا پنج تومان می پرداخت و تا هفت روز حبس می شد.» قانون البسه متحدالشکل در سال ۱۳۰۸ اجرا شد. لباس مردان گروه های مختلف عبارت از کت و شلوار آبی رنگ و کلاه لبه داری موسوم به کلاه پهلوی بود. تا پیش از تصویب این قانون گروه های مختلف اجتماعی و طبقات مختلف به وسیله لباس های مشخص خود شناخته می شدند. نوع، شکل و جنس لباس در تاریخ ایران تنها پوشش به شمار نمی رفت بلکه نشانه منزلت و شغل و طبقه اجتماعی بود و خود نوعی فرهنگ به شمار می رفت. حتی رواج فرهنگ و لباس های غربی مانند کت و شلوار در دوران قاجار عاملی برای تغییر این الگو نشد. اما قانون تغییر لباس در سال ۱۳۰۷ الگوی رایج لباس در تاریخ ایران را تغییر داد و شکل تازه ای از پوشش را که هیچ تناسبی با فرهنگ ایرانی نداشت، رواج داد. این قانون با مخالفت طبقات مختلف رو به رو شد. بیشتر گروه های اجتماعی حاضر به ترک نوع پوشش خود نمی شدند. بعدها با اجرای قانون لباس متحدالشکل، قضات بسیاری از گروه های مذهبی که شاغل در رتبه های قضایی بودند نیز مجبور به ترک لباس روحانی خود شدند. تغییر لباس تا سال ۱۳۱۴ مختص مردان بود اما در دی ماه آن سال این تغییر شامل زنان هم شد و کشف حجاب که از مدت ها پیش تبلیغات آن آغاز شده بود، به مرحله اجرا گذاشته شد. قانون کشف حجاب بیشتر از تغییر لباس مردان با واکنش های منفی رو به رو شد. زنانی که طی سال های زیاد اجازه نداشتند با مرد غریبه و حتی برخی از نزدیکان خود صحبت کنند باید بدون حجاب در ملا عام ظاهر می شدند. حجاب زنان در ابتدا و اواخر دوره قاجاریه عبارت بود از چادر مشکی کمری که تمام اندام های زن را می پوشاند و پارچه سفید رنگی بنام پیچه، که تنها در مقابل چشمان آن توری ای بود تا زن بتواند جلوی پای خود را ببیند. تبلیغات اداره تبلیغات رضا شاهی، سخنرانی ها و مقالاتی که در مجامع مختلف در رد حجاب و مزایای کشف حجاب بود، نتوانست جز عده قلیلی را بی حجاب کند. پس مامورین نظمیه دستور یافتند هر کجا زنی با حجاب دیدند چادر از سرش بکشند و آن را پاره کنند. همچنین میهمانی هایی از طرف دولت برگزار می شد که از مناصب بالای دولتی تا کارمندان دولت موظف به حضور در آنها به همراه همسرانشان بودند. بسیاری از زنان به مدت هفت سال در خانه حبس شدند. برخی دیگر میان خروج از خانه و داشتن حجاب خروج از خانه را برگزیدند و برخی هم در خیابان با آژان ها مواجه شدند و چادر از سرشان کشیده شد. اجبار در انتخاب نوع پوشش زنان و مردان در دوره پهلوی اگرچه فرهنگ لباس در ایران را تغییر داد اما به دلیل واکنش های منفی جامعه مذهبی ایران نتوانست طرح موفقی باشد و بعد از استعفای پهلوی اول از سلطنت بسیاری از زنان به حجاب سابق خود باز گشتند.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران