رازگشایی از جرایم مجازی

اگر روزی تعدادی از سارقان حرفه ای تصمیم بگیرند با استفاده از تانك وارد بانك مركزی شوند، شانس آنها برای موفقیت كمتر از یك درصد خواهد بود. اما یك هكر حرفه ای می تواند در اتاقش و در خنكای نسیم كولر بنشیند و از طریق رایانه شخصی اش ایمیل های رئیس بانك مركزی ایران را چك كند، به حساب ها سرك بكشد و دست به سرقت مجازی بزند.
این را رضا پرویزی، مسئول راه اندازی تشكیلات اینترنتی نیروی انتظامی می گوید؛ كسی كه در نگارش قانون جرایم رایانه ای برای قوه قضاییه دخیل بوده و سالها در نیروی انتظامی پرونده این دست جرایم را مطالعه و بررسی كرده است.
شاید شما هم با من هم عقیده باشید كه بسیاری از واژه ها و اصطلاحات آن قدر دمده شده اند كه آدم راضی نمی شود به راحتی از آنها استفاده كند؛ مثل تركیب «فرصت ها و تهدیدها» اما چه كنیم كه در مورد رایانه و اساساً هر تكنولوژی مدرن و فوق مدرنی ناچار از به كارگیری این تركیب هستیم. واقعیت این است كه ابزار مدرن به ویژه رایانه و اینترنت فرصت ها و تهدیدهای عجیب و غریبی را پیش روی انسان معاصر قرار داده اند، فرصت مثل كم رنگ شدن مرزهای جغرافیایی و تهدید مثل ترور، خرابكاری و یا خودكشی های دسته جمعی از طریق اینترنت كه این مورد آخری دولت ژاپن را به مرز استیصال رسانده است. رضا پرویزی در مورد فرصت ها و تهدیدهای اینترنت و رایانه می گوید: «امروزه شبكه های مالی، امكانات پزشكی و ... به شبكه های اینترنت متصلند و مردم هم می توانند از آنها به راحتی استفاده كنند. این موضوع باعث شده است حضور فیزیكی افراد تقریباً حذف شود و نوعی از هویت الكترونیكی به وجود آید. رفته رفته امضای الكترونیكی هم گسترش پیدا خواهد كرد كه به طور كامل حضور افراد را حذف می كند، بنابر این شما دیگر نیازی به مراجعه به دادگاه هم نخواهید داشت.» وی در مورد فرصت ها ادامه می دهد: «واسطه های انتقال اطلاعات از بین رفته اند، مرزهای سیاسی و جغرافیایی معنایی ندارند، دولت الكترونیك به وجود آمده و ... طوری كه برای من به عنوان یك كاربر هیچ تفاوتی نمی كند در آن واحد بخواهم با كسی در اتاق بغل ارتباط برقرار كنم یا كس دیگری در آرژانتین. اما این موضوع به همان نسبت كه فرصت ایجاد كرده تهدید نیز به وجود آورده و مشكلات زیادی برای دولت ها در پی داشته است.»
به گفته وی سال گذشته ۲۲ مورد پرونده در ارتباط با سرقت اینترنتی كشف شده كه حتی یك مورد آن نیز منجر به دستگیری نشده و تلاش برای رازگشایی بی نتیجه مانده است.
جاسوسی اطلاعاتی، جاسوسی صنعتی، جرم های عادی توسط گروه های سازمان یافته، دسترسی به پایگاههای حیاتی كشور، كنترل پرواز، رزرو بلیت، دستكاری در نتایج كنكور، جابه جایی پرونده های تأمین اجتماعی، اختلال در مركز كنترل ترافیك، جعل اسناد، رمزشكنی و خرابكاری در سایت روزنامه های دیجیتالی و خبرگزاری ها، اختلال در شبكه بهداشت و ... جرایمی هستند كه به راحتی از طریق شبكه های اینترنتی انجام می گیرد؛ موضوعی كه اكنون به یكی از بزرگترین چالش های سازمان های فرا ملی تبدیل شده.
دكتر بتول پاكزاد ،عضو انجمن ایرانی و بین المللی حقوق جزا معتقد است برای رسیدن به نتیجه ای در خور، ابتدا باید جرم و جرم رایانه ای را تعریف كرد، به انواع آن پرداخت و بعد انگیزه ها و شیوه های بزهكاری در اینترنت و بزه دیدگی سایبری را بررسی كرد.
●جرم رایانه ای
چندی پیش دفتر امور زنان سپاه همایشی را تحت عنوان «زنان و جرم رایانه ای» برگزار كرد كه در آن دكتر بتول پاكزاد و رضا پرویزی به عنوان كارشناسان بحث حضور پیدا كرده و به بررسی جنبه های مختلف این موضوع پرداختند اما پیش از ارائه تعریف از جرم رایانه ای بد نیست به اولین جرمی كه در ایران اتفاق افتاده اشاره كنیم. به نقل از منابع آگاه اولین جرم كامپیوتری ایران در روز ۲۶ خرداد ۱۳۷۸ ثبت شده كه در آن، یك دانشجوی كامپیوتر و یك كارگر چاپخانه در كرمان، دست به جعل چك های تضمینی زدند. البته ناگفته نماند كه این نوع از جرم رایانه ای نوعی از بزهكاری به معنای سنتی است كه صرفاً به واسطه رایانه انجام می شود در حالی كه امروز شیوه های جرم و اهداف و انگیزه ها بسیار پیچیده شده و به همان اندازه قانون و اشكال مبارزه را نیز با مشكل روبه رو ساخته است. بتول پاكزاد می گوید: «جرم صرفاً رفتاری است كه قانون برای آن مجازات در نظر گرفته، بنابر این برخی رفتارها ممكن است غیراخلاقی بوده، اما قانون برای آن مجازات تعیین نكرده باشد كه در این صورت آن رفتار جرم محسوب نمی شود، رایانه هم كه وسیله ای برای پردازش اطلاعات است و سایبر محیطی كه توسط رایانه در آن اطلاعات پردازش می شود، با این توصیف می توانیم در مورد جرایم سایبری بگوییم در برگیرنده انواع جرم هایی است كه به واسطه رایانه و شبكه اینترنتی انجام می شود، ماهیت آن به واسطه تكنولوژی مدرن متفاوت از جرایم سنتی است و در قانون جزا جزو عدول از قوانین مصنوعی و قراردادی محسوب می شود.»
در تعریف قانون مصنوعی و قراردادی باید به نقطه مقابل آن یعنی قوانین فطری اشاره كرد؛ قوانین فطری قوانینی هستند كه در فطرت انسان نهادینه شده اند و فرد با این دسته از حقوق و قوانین به دنیا می آید؛ مثل حق حیات.
بنابراین قتل نوعی از جرم است كه حق فطری و طبیعی را مخدوش می كند اما در مقابل بسیاری از جرایم نیز وجود دارند كه از طرف دولت ها و حكومت ها وضع می شوند و عدم رعایت آنها مجرم را در مقابل قوانین وضع شده مصنوعی قرار می دهد نه فطری، مثل عبور از چراغ قرمز. با این تعریف ویژگی های جرایم سایبری را به عنوان جرایم مصنوعی می توانیم به شكل زیر دسته بندی كنیم كه دكتر پاكزاد می گوید: «از آنجایی كه عنصر مادی این جرایم به شدت شبیه هم هستند، قوانین كیفری هم در همه جای دنیا یكسان خواهد شد، مگر این كه جرم مبتنی بر محتوا باشد، مثل عدول از موازین فرهنگی هر كشوری، اما هك كردن و دسترسی غیرمجاز به اطلاعات چیزی است كه در همه جای دنیا شیوه های یكسانی دارد.
موضوع دیگر زمان و مكان ارتكاب است كه با شیوه های سنتی متفاوت است. در جرایم سایبری زمان ارتكاب به كمتر از چند ثانیه كاهش پیدا كرده، به فرض شما می توانید در چند ثانیه مطالب خلاف واقع یا هرزه نگاری را منتشر و یا این كه یك ویروس را از طریق شبكه وارد میلیون ها كامپیوتر در سراسر دنیا كنید. پس در سراسر دنیا نیازی یكسان برای مقابله با جرایم سایبری وجود دارد.»
●سه نسل از جرایم سایبری
پاكزاد در ادامه به تفكیك سه نسل از جرایم رایانه ای می پردازد و عنوان می كند:
«شروع نسل اول جرایم و پیدایش آن مربوط می شود به سال ۱۹۶۰ در آمریكا. آن زمان هنوز اینترنت وجود نداشت و حمله به خود رایانه یا تخلیه اطلاعاتی آن مطرح بود. نسل دوم جرایم از دهه ۸۰ تا ۹۰ اتفاق افتاد. در این سال ها بیشتر از آنكه به رایانه حمله شود به اطلاعات آن حمله می شد و تهدید اطلاعاتی موضوعی بود كه در این سال ها به وجود آمد؛ اما از دهه ۹۰ به این سو موضوع اینترنت مطرح شد كه دیگر نیازی به دسترسی به رایانه مورد نظر نبود و افراد می توانستند از طریق شبكه اینترنتی وارد هر رایانه ای شوند.»
امروزه جرایم سایبری به حدی اوج گرفته كه سازمان های بین المللی و منطقه ای، شورای حكام، پارلمان اروپا و... را به شدت درگیر كرده است، تا آنجا كه سازمان ملل از كنگره هفتم به بعد به طور مرتب قطعنامه ای را در خصوص این جرایم و راهكارهای قانونی پیشگیری و مجازات آن داشته است.
●حقوق جزا و جرایم سایبری
جرایم سایبری از دید حقوق دانان نیز به سه بخش عمده تقسیم می شود كه در نوع اول شكل جرم سنتی است، اما به واسطه رایانه و اینترنت به انجام می رسد، مثل كلاهبرداری و تخریب. در نوع دوم جرم ها مربوط به محتوا هستند مثل درج مطالب، اصوات و یا تصاویر مستهجن، وارد كردن ویروس در شبكه اینترنت و...
نوع سوم از جرایم سایبری نیز به شكل تخصصی فقط و فقط در فضای سایبر قابل تصور خواهد بود مانند جرایم تجارت الكترونیك.
كارشناسان می گویند زنان كمتر به تنهایی مرتكب جرم می شوند و اغلب نقش معاون را بازی می كنند، آنها به دلیل ویژگی های زنانه از تكرار جرم هراس دارند، اما دقیقاً به همین دلایل شیوه هایی را برای وقوع جرم انتخاب می كنند كه كشف آنها سخت تر است، جرایم زنانه كمتر خرابكارانه است و ویژگی رویت پذیری كمتری در بزهكاریشان به چشم می آید كه این خصیصه به «جرایم آپارتمانی» شهرت یافته است.
از سوی دیگر فضای اینترنت این امكان را فراهم می كند كه وقوع جرم آپارتمانی شدت گیرد و قاعدتاً زنان بیش از مردان در معرض خطر قرار خواهند گرفت. به علاوه این تنها بزهكاری نیست كه زنان را تهدید می كند، چرا كه «بزه دیدگی» نیز سویه مهم موضوع بوده و هر لحظه در كمین كاربران زن نشسته است.
برای اولین بار در اكتبر ۱۹۹۶ زنی به نام شارون لوپاتكا، اهل مریلند مورد بزه دیدگی از طریق رایانه و فضای سایبر قرار گرفت و به ناچار پس از خروج از منزل مورد تجاوز قرار گرفت و به قتل رسید.
كارشناسان می گویند تفاوت دیگری نیز میان جرایم سایبری زنانه و مردانه و جود دارد و آن این كه هر گاه وقوع جرم نیازمند دانش بالای رایانه ای باشد مردان پیشگام تر از زنان خواهند بود.
بنابر این هر جا ویروسی طراحی شد و میلیون ها رایانه را در سراسر جهان از كار انداخت باید به دنبال مجرم مرد بود، نه زن!
دكتر پاكزاد در مورد ویژگی های زنان بزه دیده می گوید: «آنها آشنایی كمتری به فضای سایبر دارند، ساده و بی تجربه هستند و اغلب كم سن و سالند.»
●طرح یك سؤال
راه عاقلانه برای پیشگیری از جرایم سایبری كدام است؟ سختگیری های قانونی و مراقبت از افراد مانند طناب كشی های وسط استخر برای عبور نكردن شناگران ناشی از محدوده امن و به كارگیری غریق نجات های متعدد، یا آموزش علمی شنا؟

محمد مطلق

منبع : روزنامه همشهری