آخر خط

استاد داوود فتحعلی بیگی از جمله كارگردانان تئاتر است كه بیشتر تلاش خود را بر تعزیه و نمایش تخت حوضی گذاشته است. آخرین كار او «غروب مضحك صمصام میرزا» بود كه در تالار سنگلج به روی صحنه رفت. فتحعلی بیگی این نمایش را به شیوه سیاه بازی و تخت حوضی اجرا كرد. با توجه به فعالیت های او در عرصه تئاتر تخت حوضی، می توان گفت كه او در این باره حرف های زیادی برای گفتن داشته باشد.قرار ملاقاتمان با او در ساختمان اداره تئاتر بود. رأس ساعت مقرر آمد و گفت وگو در فضایی آرام و صمیمی انجام گرفت. او از «غروب مضحك صمصام میرزا» و وضعیت فعلی نمایش های سنتی گفت. با هم می خوانیم.
▪ درباره ایده شكل گیری نمایش «غروب مضحك صمصام میرزا» و شیوه اجرایی آن بگویید.
- چند سال پیش كه استاد رضا كرم رضایی نمایش مضحكه آدم را روی صحنه برد، من از آن كار خیلی خوشم آمد و بعد با خواندن متن چاپ شده نمایشنامه، به نظرم آمد كه قصه دیگری طرح ریزی كنم. قصه طراحی شده در ذهن من، به مرور زمان شكل عوض كرد تا تبدیل شد به نمایش صمصام میرزا.
▪موضوع داستان نمایش حول چه محوری است؟
- می دانید كه مرگ اندیشی و اعتقاد به جهان آخرت بخشی از فرهنگ ما است كه متأسفانه امروزه كمتر ورد زبان آدم هاست. خوب یادم است زمانی كه جوان بودم یادآوری مرگ ورد زبان مردم بود. مردم با جملاتی نظیر، «فردا یك وجب جا می خوابی» یا «به فكر آخرت باش» و... به خودشان می آمدند. می توان گفت یاد مرگ و اعتقاد به جهان آخرت بیشتر تحت تأثیر فرهنگ دینی بود و باعث می شد كه آدم ها با یادآوری آن دست به خطا و گناه نزنند. اما امروزه می بینیم كه این مسئله عادی شده و تا حدودی اهمیت خود را از دست داده است و به عنوان یك ضرورت در جامعه به آن نگاه نمی كنند.
اجرای این نمایش بهانه ای شد تا ما یك یادآوری كنیم كه بالاخره ما به كجا می رویم و بی حساب و كتاب در این دنیا عمل نكنیم. اما در شیوه اجرا، سبك و سیاق مورد علاقه خودم را كه همان «سیاه بازی» است، اعمال كردم. این نمایش با شیوه كمدی كه برای آن در نظر گرفته شده، به مسئله حق الناس می پردازد كه من هم سعی كرده ام با اشاره به این مسئله آن را از حالت فردی به اعاده حقوق عمومی و اجتماعی ارتقا دهم.
▪ این نمایش را با استفاده از شخصیت «سیاه » و به شیوه تخت حوضی اجرا كرده اید. به نظر شما تئاتر سنتی ما، خصوصاً تئاتر عامه پسند، «تخت حوضی»، چه اوضاع و احوالی دارد؟
- ببینید، وقتی كه تئاتر تخت حوضی از شكل اصیل خود خارج شده و وارد سالن های تئاتر یا صحنه جعبه ای شد، متأسفانه بخشی از ویژگی های آن از بین رفت. اما با این حال گروه هایی بودند كه این نمایش را به شكل سنتی و اصیل آن اجرا می كردند كه در بعضی موارد با استقبال روبه رو می شدند. چند سالن تئاتری كه مخصوص اجرای این نوع نمایش ها بود به مرور زمان و به دلایل متعددی، تماشاگران خود را از دست داد و آن سالن ها هم تعطیل شدند. به هر حال هر پدیده نمایشی در دنیا، اگر از حمایت برخوردار نباشد مطمئناً ماندگار نخواهد بود و مهمترین شرط ماندگاری آن حمایت است. به عنوان مثال اگر از همین تعزیه كه یكی از اصیل ترین هنرهای ایرانی و مذهبی است، به واسطه عزاداری ماه های محرم و رمضان حمایت نمی شد تا به حال از بین رفته بود؛ چون دولت ها هیچ گاه حمایت قابل توجهی از این هنر نكرده اند. حكومت پهلوی قسمت عمده ای از عمرش را به مبارزه با تعزیه گذراند و اگر در اواخر حیات حكومتش حمایتی از این هنر كرده به دلیل وجود جشن هنر بود. بعد از انقلاب هم اگرچه در بعضی مواقع تعدادی افراد خودسر مانع اجرای تعزیه می شدند. دلایل مختلفی هم داشتند. عده ای می گفتند این هنر به مذهب ضربه می زند و عده ای دیگر می گفتند تعزیه باعث ترویج خرافات می شود، در حالی كه تعزیه هنری مردم پسند است و از هر قشری به دیدن آن می آمدند.
▪ در این بین تئاتر تخت حوضی ما چه جایگاهی داشت؟
- متأسفانه تئاتر تخت حوضی این اقبال را نداشت كه مانند تعزیه مورد حمایت مردم قرار بگیرد. به همین دلیل رفته رفته زمینه های گسترش آن از بین رفت. اساساً ما نباید به زمینه ها یا امكانات اجرایی اولیه این نوع نمایش بسنده كنیم و اگر می خواهیم این هنر زنده مانده و ماندگار شود باید امكانات اجرایی آن را فراهم كنیم، یعنی باید برای آن سالنی در نظر بگیریم تا به طور مستمر آثاری از این دست اجرا شوند و حتی عده ای را آموزش بدهیم تا بتوانند در آینده جایگزین پیشكسوت های تئاتر تخت حوضی بشوند. در حال حاضر یكی از خطراتی كه نمایش تخت حوضی را تهدید می كند از بین رفتن استادان این رشته و جایگزین نشدن هنرمندان جوان به جای آنهاست.
▪ در حال حاضر در این حوزه از تئاتر، چه اشخاصی وجود دارند كه پلی بین گذشته و حال باشند؟ آیا زمینه ای فراهم شده كه این افراد بتوانند تجربیات خویش را به نسل جدید انتقال بدهند؟
- اگر این زمینه فراهم می شد كه دیگر مشكلی در كار نبود. مشكل اینجاست كه بیشتر وقت ما صرف این شده تا به مدیران وقت، اهمیت وجودی این نوع نمایش را یادآوری كنیم. تئاتر تخت حوضی برخاسته از فرهنگ عامیانه مردم این مرز و بوم و بر اساس نیاز مردم به شادی و سرگرمی به وجود آمده است. در نمایش تخت حوضی همه چیز، حتی چیزهای جدید هم به صورت كمیك اجرا و بازی می شده است. به عنوان مثال داستان یوسف و زلیخا كه قصه ای جدی دارد، هنگامی كه توسط گروه های تخت حوضی اجرا می شد آن را سراپا كمیك اجرا می كردند و همه را دست انداخته و با همه شوخی می كردند.
در حال حاضر تعداد افرادی كه در این رشته متخصص بوده و دارای تجربه باشند از تعداد انگشتان یك دست تجاوز نمی كند. افرادی مثل «سعدی افشار» هم كه بیش از نیم قرن در این زمینه فعالیت كرده اند، دیگر به دلیل كهولت سن نمی توانند آموزش های لازم را به نسل جوان منتقل كنند.
▪ چرا تعداد گروه هایی كه در زمینه تئاتر تخت حوضی فعال هستند، این قدر كم است؟
- به این دلیل است كه حمایت نمی شوند. اگر یك سالن نمایش وجود داشته باشد كه این گروه ها آثارشان را به طور مستمر آنجا ارائه دهند، آرام آرام تماشاگر خود را به دست می آورند. باید بستری فراهم شود تا این گروه ها بتوانند كار كنند و مردم را جذب تئاتر كنند. یكی از این بسترها برگزاری جشنواره تئاتر آیینی و سنتی بود كه علاقه مندان بسیاری داشت، در حالی كه برای بسیاری از گروه های شركت كننده در جشنواره امكان اجرای عمومی آثارشان فراهم نبود. باید این امكانات فراهم شود تا این نوع نمایش برای نسل جدید ناشناخته باقی بماند. من معتقدم كه تئاتر تخت حوضی یكی از جذاب ترین انواع تئاتر در دنیاست، اما اگر از گروه هایی كه در این زمینه فعال هستند حمایت مالی نشود، نمایش سنتی تخت حوضی جایگاه خود را از دست می دهد. از تئاتر تخت حوضی در كشور ما به عنوان یك میراث معنوی نام برده می شود كه باید برای حفظ و نگهداری این میراث معنوی تلاش كرد.
▪ گویا قرار بود امسال جشنواره تئاتر آیینی و سنتی طبق روال گذشته برگزار شود، اما این اتفاق نیفتاد، چرا؟
- دلایل آن را باید از رئیس مركز هنرهای نمایشی بپرسید. اما آنچه كه من می دانم این است كه در سال گذشته قرار بود چهار جشنواره تئاتر به طور همزمان در هم ادغام و با عنوان جشنواره تئاتر ملی برگزار شود. به دلایلی جشنواره تئاتر ملی برگزار نشد و تصمیم بر این شد كه جشنواره تئاتر آیینی و سنتی در اردیبهشت ماه برگزار شود. اما مجدداً تصمیم بر این شد كه امسال جشنواره تئاتر آیینی و سنتی برگزار نشود، چرا كه در برنامه مركز هنرهای نمایشی ۴ جشنواره در دستور كار بود، جشنواره تئاتر عروسكی، جشنواره تئاتر فجر و همایش عاشوراییان و همچنین جشنواره تئاتر آیینی و سنتی كه از این گزینه ها جشنواره تئاتر آیینی و سنتی حذف و به زمان دیگری موكول شد.
هنگامی كه كانون نمایش های آیینی و سنتی قضیه را پیگیری كرد، از طرف رئیس مركز هنرهای نمایشی وعده هایی به ما داده شد كه به خواسته های ما رسیدگی شود. خواسته های ما شامل مواردی از قبیل برگزاری كلاس های آموزشی و تربیت نیرو، كارگاه نمایش های تخت حوضی، نقالی و... بود كه امیدوارم زمینه های عملی شدن این موارد فراهم شود.

حمیدرضا قرینه

منبع : روزنامه همشهری