زوایای حقوق بشر

۱۰دسامبر گذشت، نزدیک به شش دهه از تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸ میلادی) سپری می شود اما همچنان «حقوق بشر» و سخن گفتن از آن، از نظر برخی افراد و جریان های فکری - سیاسی اقدامی لوکس و موضوعی انتزاعی ارزیابی می شود. اگرچه اعلامیه جهانی حقوق بشر واجد تاکیدات صریح بر مقوله های آزادی عقیده و بیان و حقوق اساسی شهروندان است، اما غفلت بزرگی محسوب می شود اگر آن بخش از اعلامیه مزبور که به حقوق مدنی و شخصی افراد مربوط است و زندگی انسان ها را در اولویت های بدیهی مورد توجه قرار می دهد، فراموش شود. به بیان دیگر، در اعلامیه جهانی حقوق بشر به وجوه و زوایایی از زندگی انسان ها توجه شده است که هیچ حکومتی نمی تواند بر آنها انگ و اتهام مخالفت سیاسی بزند، یا از زیر بار ادای وظایف خود در این حوزه ها، شانه خالی کند.
به عنوان نمونه، در ماده ۲۳ اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید شده است که «هر شخصی حق دارد شرایط منصفانه و رضایت بخشی برای کار خواستار باشد و در برابر بیکاری حمایت شود.»
یا در ماده ۲۴ این اعلامیه آمده است؛ «هر شخصی حق استراحت، فراغت و تفریح دارد و به ویژه باید از محدودیت معقول ساعات کار و مرخصی ها و تعطیلات ادواری با دریافت حقوق بهره مند شود.»
همچنین ماده ۲۵ اعلامیه یادشده تصریح می کند؛ «هر شخصی حق دارد که از سطح زندگی مناسب برای تامین سلامتی و رفاه خود و خانواده اش، به ویژه از نظر خوراک، پوشاک، مسکن، مراقبت های پزشکی و خدمات اجتماعی ضروری برخوردار شود.»
یا در ماده ۱۲ اعلامیه مزبور ذکر شده است که؛ «نباید در زندگی خصوصی، امور خانوادگی، اقامتگاه یا مکاتبات هیچ کس مداخله های خودسرانه صورت گیرد یا به شرافت و آبرو و شهرت کسی حمله شود.»
آشکار است که تاکیدات مندرج در مواد یاد شده - و برخی مواد دیگر اعلامیه جهانی حقوق بشر - با بدیهی ترین لایه های زندگی افراد در ارتباط است؛ خوراک، پوشاک، مسکن، کار، بهداشت، زندگی امن خصوصی، امکان تفریح و استراحت، مقوله هایی هستند که با وجود بدیهی بودن برای تدارک یک زندگی درخور شأن انسان، با کمال تاسف، این روزها هر یک به گوهری کمیاب مبدل شده اند. سخن از اصول مرتبط با آزادی عقیده و اندیشه و بیان نیست. این اصول نیز بخش قابل توجهی از اعلامیه جهانی حقوق بشر را به خود اختصاص داده اند، اما قابل تاسف است که در فاصله یی محسوس با تامین مقوله های پیش گفته، دیگر حتی تحقق نیازها و لوازم اولیه زندگی انسان ها هم - این روزها - دچار تضییقات و موانع و چالش های جدی شده است. افزایش نرخ مواد غذایی و خوراکی آنچنان است که حتی وزیر اقتصاد را هم وادار به اعتراف کرده است. نرخ مسکن و اجاره بها صدای ائمه جمعه را هم بلند کرده و دولت را وادار به توضیح کرده است. تفریح و اوقات فراغت و استراحت برای مردان و زنانی که مسوولیت تامین معاش خانواده خود را به عهده دارند، هر روز بیش از روز پیش به گوهری سخت یاب تبدیل می شود. حوزه های شخصی زندگی به گونه یی غریب، بار دیگر دچار پرسش و نظارت شده است تا آنجا که بازرسی محتوای تلفن های همراه هم در دستور کار قرار می گیرد و...
و فراموش نکنیم که اینها (حق داشتن مسکن، خوراک، کار، بهداشت، تفریح و...) تنها بخشی از «حقوق بشر» هستند؛ زوایایی ابتدایی و اولیه - و بس مهم - از حقوق بشر. بازخوانی تاکیدات اعلامیه حقوق بشر در عرصه های مرتبط با آزادی عقیده و بیان و اندیشه، وقتی نیازها و حقوق اولیه آدمی، با خدشه و ابهام مواجه شده است، گاه عبث و مضحک می نماید. هر چند که این حقوق، برای بخشی از جامعه - که معمولاً در اقلیت اند - به اهمیت و فوریت دیگر نیازها است. مرور برخی از مواد مرتبط با این موضوعات، خالی از فایده نیست؛
در برابر اعمالی که به حقوق اساسی فرد تجاوز کنند، هر شخصی حق مراجعه موثر به دادگاه های ملی صالح را دارد. (ماده ۸)
هیچ کس را نباید خودسرانه توقیف، حبس یا تبعید کرد. (ماده ۹)
هیچ کس نباید شکنجه شود یا تحت مجازات یا رفتاری ظالمانه، ضدانسانی یا تحقیرآمیز قرار گیرد. (ماده ۵)
هر فردی حق آزادی عقیده و بیان دارد و این حق مستلزم آن است که کسی از داشتن عقاید خود بیم و نگرانی نداشته باشد و در کسب و دریافت و انتشار اطلاعات و افکار، به تمام وسایل ممکن، آزاد باشد. (ماده ۱۹)
هر شخصی حق دارد از آزادی تشکیل اجتماعات، مجامع و انجمن های مسالمت آمیز بهره مند گردد . (ماده ۲۰)
هر شخصی حق دارد با شرایط برابر به مشاغل عمومی کشور خود دست یابد. (ماده ۲۱)
هر شخصی حق دارد که برای دفاع از منافع خود با دیگران، اتحادیه تشکیل دهد و یا به اتحادیه های موجود بپیوندد. (ماده ۲۲) و...
اگرچه برای بسیاری، این مواد از اهمیت فوق العاده و فوری برخوردارند، اما نمی توان بر واقعیت چشم پوشید که برای بخش عمده شهروندان، نیازهای اولیه و ابتدایی مورد اعتنا و مطالبه، در درجه نخست، همان تامین مسکن، خوراک، کار و مقوله های مشابه است.
پژوهشگران و صاحب نظران عناصر اصلی سلامت و خوب زیستن و رفاه را این چنین برشمرده اند (لابونته، ۱۹۹۳)؛ احساس زنده بودن و احساس سرشار از انرژی بودن، داشتن روابط اجتماعی خوب، احساس کنترل بر زندگی و شرایط زیستی خویش، توانایی انجام آنچه فرد از آن لذت می برد، داشتن هدف و هدفمندی در زندگی و نیز تجربه و احساس عضوی از یک جامعه بودن. به قضاوت منصفانه بنشینیم، وضع یک زندگی سالم و نحوه پاسخگویی کارگزاران و مسوولان و دولت مستقر به مطالبات و نیازهای شهروندان این مرز و بوم، در چه نقطه و موقعیتی است؟ وعده های پوپولیستی و شعارهای توده گرایانه و ادعاهای عوام پسندانه شاید موجب تصاحب قوه مجریه و مقننه شود، اما این واقعیت زندگی شهروندان و فاصله این وضع با حقوق مصرح در اعلامیه جهانی حقوق بشر است که میزان تحقق وعده ها و شعارها و ادعاها را آشکار می کند.
سخن گفتن از حقوق بشر و اعلامیه جهانی مصوب سازمان ملل - که دولت ایران نیز متعهد به آن است - سخن گفتن از یک مقوله انتزاعی یا بازی با واژه ها نیست، آنچنان که تاکید بر اعلامیه جهانی حقوق بشر، لفاظی های روشنفکرانه و از سر شکم سیری محسوب نمی شود. نقطه عزیمت اعلامیه جهانی حقوق بشر، همین ادعاست که «تمام افراد بشر آزاد زاده می شوند و از لحاظ حیثیت و کرامت و حقوق با هم برابرند. هر کس می تواند بی هیچ گونه تمایزی، از تمام حقوق و آزادی های ذکر شده در این اعلامیه بهره مند شود.»
اگر یک زاویه اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید بر «آزادی و امنیت شخصی» است، یک زاویه دیگر آن «حق کار» را مورد اشاره قرار می دهد. اگر یک گوشه از این اعلامیه بر آزادی اندیشه و بیان اصرار می کند، گوشه یی دیگر از آن، حق سلامتی و رفاه و مسکن را یادآوری می کند. طعن زدن بر اعلامیه جهانی حقوق بشر و پیگیران تحقق آن، بی توجهی به شأن و کرامت انسان و شانه خالی کردن از انجام وظیفه در قبال نیازهای اولیه و اساسی آدمی است.
پرسش برانگیز، چنگ زدن به بخشی از اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر، و بی اعتنایی و مسکوت گذاشتن برخی اصول دیگر است. همچنان که نقد رفتار و عملکرد دولت های بیگانه با استانداردهای حقوق بشری، به معنای ضرورت تمکین خود به چارچوب و تمامی زوایای اعلامیه مصوب سازمان ملل است و تلاش برای محقق ساختن آن با اعطای حقوق شهروندان خویش. بد نیست که صاحبان قدرت، تاکیدات درج شده در دیباچه اعلامیه جهانی حقوق بشر را بازخوانی کنند. این تصریحات حاصل دانش و تجربه انباشته شده بشر در طول سده هاست؛ «شناسایی حیثیت و کرامت ذاتی تمام اعضای خانواده بشری و حقوق برابر و سلب ناپذیر آنان اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان است. نادیده گرفتن و تحقیر حقوق بشر به اقدامات وحشیانه یی انجامیده که وجدان بشر را برآشفته است. ضروری است از حقوق بشر با حاکمیت قانون حمایت شود تا انسان به عنوان آخرین چاره به طغیان بر ضد بیداد مجبور نگردد...»

مرتضی کاظمیان

منبع : روزنامه اعتماد