هنرهای سنتی مردم بوشهر

هنرهای سنتی استان بوشهربه دلیل دوربودن از مركز وهمچنین نبودن مواداولیه در منطقه، معدود و تنها شامل رشته های زیر است: حصیر بافی ،عبابافی ، منبت ، گره سازی( گره سازی امروزدیگر رایج نیست ) گلیم ،گبه،قالی و جاجیم و رشته های گلیم و گبه به دلیل اینكه از بازارخوبی بهره مند است فعـــال می باشد ، اماعبا بافی رو به فراموشی است. سفال گری به دلیل نبودن بودجه كافی در دسترس هنرمندان و دور بودن از مركز از كیفیت خوبی برخوردارنیست .هنرهای سنتی در این منطقه انگشت شمار است، اما در بیشتر روستاهای شهرستانهای دشتی ، دشتستان گناوه، كنگان و دیر به گبه بافی مشغولند.در گبه بافی ، روستای شول شهرستان گناوه از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا قدمت بیشتری درگبه بافی دارد.گبه های شول به كشورهای حوزه خلیج فارس و حتی اروپا صادر می شود.نقشه هایگبه های صادراتی توسط شركت ها سفارش داده می شود و نقش هایی است كه مورد پســند بازار اروپا است و ریشه در گبه بافی محلی ندارد. اما بعضی از بافندگان كه نقشهای اصیل را نسل به نسل به خاطر سپرده ا ند و این گبــــــــــــه هادر خانه هاشان دیده میشود . درقدیم پشم ها و نخهای گبه رنگ نمی شد وبه رنگ طبیعـــــــــیخود پشم می بافتند و به آن گبه خود رنگ می گفتند.جاجیم بافی در استان بوشهر به گبه و قالی از بازار اقتصادی خوبی برخوردار نیست اما هنرمندان آنرا برای خودشان می بافند و همینطور اهالی برای جهزیه به فرزندانشان از هنرمندان خریداری می كنند .حصیربافی در منطقه : دستاوردهای هنرمند حصیربافی در اكثر خانه های بوشهر دیده می شود ، اما از قیمت كمی برخوردار است و جواب نیاز هنرمندان رانمی دهد و هنرمندان به ناچار برای كسب وامرار معاش مجبورند به كار دیگری مشغول شوند .عبا بافی : به دلیل اینكه تعداد استادكارها اندك است رو به انقراض است و اكثر هنرمندان آن افراد مسن هستند و نیروهای جوان مایل به فراگیری این صنعت نیست .سفالگری : این رشته در این منطقه بیشتر است و نوآوری در آن مشاهده نمی شود و اكثر همت كارگاه های سفالگری صرف ساختن قلیان می شود ، زیرا هنـرمندان با این دستاوردها امــرار مـعاش می كنند وجز این درآمد دیگری ندارند و غالبا بدلیل اینكه بودجه ندارند ، دست ساخت های آنان نیز تنوع خاصی ندارد ،در صورتی كه همه آنان مشتاقند تاآنچه راكه درذهن دارند دركوره هاشان مشاهده كنند و خلاقیت خویش را در این دستاوردها به معرض نمایش بگذارند .
گبه و قالی : شاخص ترین محصول صنایع دستی استان بوشهر نوعی فرش بنام گبه است . علاوه برآن بافت انواع قالی و قالیچه در تقاط مختلف روستایی در میان عشایر ساكن در روستاها رایج می باشد .در استان بوشهر بافندگان به دو قشر تقسیم می شوند . یك عده بافندگانی هستند كه مواد اولیه را به سرمایه خوشان تهیه می كنند و می فروشند كه از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردارند . قشر دیگر به صورت دستمزدی كار می كنند و مواد اولیه را از سایر منابع تحویل می گیرند . سابقه تاریخی : در هر جاكه دام وجود داشته است ، انسان به كاربرد پشم گوسفند پی برده و بعدها بافت گبه و گلیم درهمان مناطق معمول شده است ، روستای شول قدمت دیرینه در گبه بافی دارد. بعد از آن سرمك ، رود فاریاب ، ده كهنه و غیره مشخصات یك گبه مرغوب : ۱-دار محكم باشد . ۲-چله كشی به خوبی انجام شده باشد . ۳-گره باید محكم زده شود . ۴-شانه به خوبی زده شود . ۵-نخی را كه بعد از گره زدن می بافند ، به اصطلاح زنجیری ، كه درروستای شول به آن تپ كو می گویند به خوبی بافته شود و روی آن شانه زده شود . نقوش و رنگهای گبه : در این منطقه طرح ها بیشتر الهام گرفته از طبیعت است كه در محل زندگی آنان وجود دارد ، مانند نقش بز ، پرنده و درخت كه در قالی و گبه ها دیده می شود . ممكن است به صورت طرح بندی باشد ، یعنی یك قطعه از طرح در سر تا سر فرش چه در طول چه در عرض تكرار شده باشد . طرح هندسی هم در بافته ها یشان دیده می شود گبه های این مناطق صادراتی هستند و برای كشورهای اروپایی سفارش می گیرند . گبــه های امروزی با استفاده از طـرح ها و نقش های كه به بافندگان داده می شود آماده می شود و طرح ها اصالت دیرین را ندارند . در گذشته همه گبه ها به رنگ خود پشم بافته می شد و رنگ دیگری نداشت . نقش های گبه در روستای شول: ۱-نقش دو لوزی سماور ۲-نقش وسط چنگ ۳-ماه و آفتاب ۴-نقش حسین خانی ۵-نقش كنگره ای ۶-چنگ ۷-قلیونی (محل اتصال دو لوزی را قلیونی می گویند) ۸-نقش چنار ۹-بغل خوسی ۱۰- نقش ساده شده حیوان مانند نقش آهو كه به آن شكال می گویند . نقش های موجود در روستای كلمه : ۱-ناظم ۲-گل حاشیه و چهار شاخه ۳-سراب ۴-نقش بلبل ۵-نقش تجریه ی حیوان ۶-نقش كبك روی كوه ۷-نقوش شطرنجی گلیم : گلیم یكی از بافت های داری است كه دراكثر نقاط كشورمان بافت آن رایج است . روستای شنبه از توابع شهرستان دشتی و روستای سرمك از توابع شهرستان دشتی بخش جم و ریز از توابع شهرستان كنگان و بسیاری از روستاهای استان بوشهربه گلیم بافی مشغولند . نقوش گلیم غالبا هندسی است ، اما در بعضی از مناطق مانند روستای سرخره (دشتستان) گلیم نقش دار ندارند و به صورت راه راه می بافند . رنگ گلیم متنوع است و به رنگهای مختلف می بافند .گاهی اوقات پشم را با رنگ گیاهی رنگ میكنند . مثلاً از پوست گردو رنگ قهوه ای می گیرند و از گل درخت گز رنگ قرمز می گیرند. نقوش روستای شنبه : نقوشی حوضی ،چنگ ، تهرانی كوچك ، تهرانی بزرگ ، كشكولی ، دانه بیگی نقش خراسانی.نقوش روستای سرمك آقاجاری ، نیم خانه ، انگلیسی ، نصف حوض ، بحرونی ، خشت.تگین : نوعی گلیم است كه این محصول مخصوص پختن نان است یعنی وسایل و ردنه زدن خمیر را بر روی تگین می گذرند و بر روی آن می نشینند و نان درست می كنند. عبا بافی : عبا بافی از رشته های صنعت نساجی است كه روزگاری در ایران و به ویژه در مناطق روستایی دارای گستردگی فراوانی بوده است . این صنعت در پاره ای از نقاط استان بوشهر مانند روستاهای تنگ ارم ، بنار آزادگان، زیارت ، سعدآباد ، بردخون ، كردوان سفلی و علیا و حومه شهر اهرم رایج بوده كه علاوه بر تأمین نیازهای روستاهای استان به كشورهای حوزه خلیج فارس نیز صادر شده است . در حال حاضر (زمستان ۱۳۷۵) ارزش تولیدات عبا در سال بیش از۰۰۰/۲۱۶/۰۰۰ ریال می باشد و تنها در سال گذشته مبلغ ۰۰۰/۱۰۸ مارك درآمد ارزی برای كشور داشته است . نقوش و رنگها : در این بافت نقشی وجود ندارد . به صورت ساده بافته می شود رنگ قهوه ای ، كرم رنگ . به ندرت مشكی است . جاجیم : جاجیم جزء فرآورده هایی است كه به كمك دستگاه بافندگی چهار ورودی بافته می شود . نوع دستگاه آن در مناطق مختف با هم تفاوت دارد. مثلاً در منطقه سرخره روستای شهرستان دشتستان با دار قالی جاجیم می بافند و تفاوت آن با دار قالی این است كه به آن چهار ورد اضافه می كنند.در منطقه ممریز روستای شهرستان دشتی دستگاه جاجیم بافی مختص به جاجیم است . در منطقه عیسوند دستگاه بافندگی جاجیم مانند دستگاه بافندگی عبا است .
نقوش و رنگها : نقوش جاجیم بیشتر به صورت راه راه یا چهار خانه است و بعد از بافت روی آن را هم به سلیقه خود تزئین می كنند و به رنگهای مختلف بافته می شود. حصیر بافی : حصیر بافی یكی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید كهن ترین آنهاست كه به عنوان منشأ نساجی شناخته می شود و در بسیاری از كشورهای جهان به ویژه آن دسته از ممالكی كه به مـــواد اولیه مورد نیاز این رشته دسترسی دارند مرسوم و متداول بوده است .امروزه در مناطق مختلف كشورمان كه دسترسی به برگ درخت خرما ، ساقه گندم ، نی و تركه وجود دارد ، محصولات این رشته به صورت حصیر بافی ، سبد بافی ، مروار بافی ، تركه بافی ، چم بافی و چیغ بافی رایج است . در استان بوشهر به دلیل فراوانی برگ و الیاف خرما و گیاهان خودرو شبیه ساقه گنــــــدم كه در اصطلاح محلی خاكه نامیده می شود. از دیر باز تولید انواع محصولات حصیری به منظور استفاده محلی و فروش در سایر بازارها در حد گسترده ای رایج بوده است و امروزه به دلیل جایگرینی محصولات كارخانه ای وعدم ثبات بازار فروش این محصولات از تولید آنها كاسته شده است و بیشتر به منظور مصرف داخلی روستائیان تهیه می گردد. تعداد صنعتگران شاغل در این رشته در استان بوشهر بالغ بر ۸۰۰ خانوار می باشد . ارزش تولیدات حصیری در سطح استان تنها در سال گذشته بالغ بر ۰۰۰/۰۰۰/۶۴ ریال بوده است . در روستــاهای تابعه گناوه ، دشتستان ، دشتی ، تنگستان و كنگان حصیر بافی رایج است . نقوش و رنگها : برای رنگ كردن برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهیه می كنند كه نام آن بقم است . بقم به چند رنـــــــگ وجود دارد و به رنگهای سبز ، آبی ، بنفش و نارنجی . بقم را با زرد چوبه مخلوط می كنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشنتر شود و برای اینكه رنگ تیره تر یا روشنتر شود مقدار زردچوبه را كم یا زیادتر می كنند.نقش ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های كنگره دار و هندسی بافته می شود.محصولات: مهمترین محصول حصیری استان بوشهر كه هم از نظر اقتصاد خود مصرفی دارای اهمیت ویژه ای می باشد و هم در گذشته در امارت متحده عربی دارای بازار مناسبی بود. نوع فرش حصیری به نام تك است كه معمولاً به عرض ده سانتی متر بافته می شود و سپس به اندازه عرض مورد نظر قطعات ده سانتی حصیری در كنار یكدیگر دوخته می شود. از این محصول به منظور پوشش سقف كپرهای روستایی نیز استفاده می شود زیرا به دلیل نوع بافتنش به راحتی آب باران را از خود عبور می دهد. محصول دیگر به نام مغرف كه نوعی زنبیل كوچك است .تویزه محصول دیگری است كه دارای قابی دایره ای شكل است و بیشتر به عنوان جای نان مورد استفاده قرار می گیرد.تلی محصول دیگری كه ظرف مناسبی برای نگهداری گندم ، جو و سایر حبوبات و غلات است . سپك : ظرفی سینی مانند است و برای پاك كردن گندم مورد استفاده قرار می گیرد. كنده :جای نگهداری میوه است . چاكان: سبدی برای جمع آوری خرما است و به عنوان كفه ترازو و نیز مورد استفاده قرار می گیرد. بادبزن : كه در انواع مختلف كوچك و بزرگ و ریز و درشت با تزئین و نوار دوزی رنگی بافته می شود. طناب : كه برای بالا رفتن از درخت خرما یا بالا كشیدن دلو آب از چاه مورد استفاده قرار می گیرد. كلاه حصیری: در اندازه های مختلف و به صورت ساده یا رنگی بافته می شود. سفالگری : به دلیل اهمیت حیاتی آب در منطقه كم آب و محروم بوشهر ، ساخت وسایلی كه بتواند نقشی در خنك كردن و خنك نگهداشتن آب داشته باشد از دیر باز مرسوم بوده و كارگاههای سفالگری كنگان و برازجان در جوار تهیه و تولید وسایل خنك كننده آب كه در اصطلاح محلی به آن حبانه می گویند به ساخت سایر فرآورده های سفالین از قبیل كوزه آب ، كوزه قلیان ، سر قلیان ، كشك ساب و غیره مشغول بوده اند كه این محصولات غالباً بدون لعاب به بازار عرضه می شده اند.در حال حاضر علاوه بركارگاههای سفالگری كنگان و برازجان در شهرستان دشتی و بندر دیلم نیزكارگاههای سفالگری وجود دارد. نقوش و رنگها : بیشتر سفال ها به رنگ قهوه ای ـ حنایی و سبز دیده می شود و نقش ها به صورت گل و برگ كنده كاری به صورت مارپیچ و نقش های لوزی وجود دارد. منبت : منبت سازی یا منبت كاری عبارت است از برجسته كاری روی چوب به نقوش مورد نظر و برای منبت دو روش عمده به كار می رود : در روش اول چوب یكپارچه به وسیله مغار و سوهان برجسته می شود(تراش زمینههای ) ودر روش دم قطعات چوب جداگانه بوسیله مغار سوهان تراش شده و سپس كنار هم مطابق با طرح چیده می شودند (زمینه معمولاً چوبی است ) منبت كاری در زمان قاجاریه در شهر بوشهر به اوج رسیده بود و قبل از آن هم ممكن است كه وجود داشته اما آثاری به جای نمانده است . نقوش و رنگها : بیشتر نقش ها طبیعت ، گل و مرغ، نقوش تجریدی حیوانات و نقوش اسلیمی مشاهده می شود و از رنگ خود چوب استفاده می شود. گره چینی : گره چینی عبارت است از اتصال قطعات چوبی بوسیله اتصالات چوبی به نحوی كه نقش گره ای در آن مشاهده شود. برای گره چینی كه اغلب مشبك و همراه با شیشه (ولی چند تكه ) ساخته می شود نیاز به یك طرح گره ای است كه بر اساس آن قطعات چوبی را به طول و ضخامت مورد نظر بریده و سپس بسته به جای آن از نوع اتصال مناسب آن استفاده می كنند . در گره چینی اتصالات زیادی به كار می رود و ممكن است بر خلاف و سایل زیر ساختی در یك اتصال آن از چندین قطعه چوب استفاده شود و یك اتصال چندین چوب را به هم متصل كند. امروزه دیگر گره چینی در بوشهر رایج نیست اما در دوره قاجاریه بسیار مورد استفاده و رواج داشته ولی امروزه هنرمندان تنها به مرمت آن مشغولند. نقوش و رنگها : در كار گره كاری نقش ها به شرح ذیل می باشد۱ـ پنج شمس مربع ۲ـ هفت بند قوسی ۳ـ شش بند قوسی ۴ـ هشت قول ۵ـ چهار قول ۶ـ هشت شمس مربع ۷ـ هلال خورسیدی ۸ـ هلال كمانی ۹ـ هلال تیز
موسیقی سنتی : انواع سازها در استان بوشهر : سازهای بادی شامل : ۱ـ نی انبان ۲ـ نی جفتی ۳ـ نی تكی سازهای پوستی شامل : ۱ـ دمام ۲ـ دایره و همراه كننده سازها سنج و بوق است . نی انبان از دو قسمت تشكیل شده : ۱ـ دسته كه از چوب ساج ساخته شده است . در دسته نی انبان دو نی وجود دارد كه هر كدام شش سوراخ دارند و با دست می تواند هفت نت را اجرا كند. ۲ـ پوست نی جفتی: بلند تر از دسته یا نی ،‌نی انبان است و فاصله بین سوراخ هایش بیشتر است . در نی جفتی دیگر پوست وجود ندارد و هوای داخل نی را با دهان كنترل می كنند ، در صورتی كه در نی انبان هوای داخل را با هوایی كه در داخل پوست است كنترل می كنند.از دمام ، بوق و سنج در مراسم عزاداری ، عاشورا و وفات حضرت علی (ع ) و غیره استفاده می كنند.از نی جفتی و نی انبان در مراسم جشن و سرور استفاده می كنند. بوق:از شاخ قوچ است این شاخ از هند وارد می شود و هر چه پیچش آن بیشتر باشد مرغوبتراست .

ناشر:میراث خبر

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران