تاریخ و نژادهای اسب ترکمن

تاریخ اسب به بیش از پنجاه میلیون سال پیش برمی گردد،که با اسب های کنونی به لحاظ جثه تفاوت های بسیاری داشت. اندام آنها بسیارکوچکتر ازاسب های کنونی بوده و هیکلی به اندازه روباه داشته است. این حیوان ازخانواده Equidea است. اسب های یک میلیون و دویست هزار سال پیش شباهت زیادی به اسب های کنونی دارند. در عصر سنگ انسان های اولیه به شکار اسب ها پرداخته وگوشت آنها را مصرف می کرده اند. اسب تاریخ تکامل طولانی دارد. گفته می شود که تنها هفت گونهً آن در آسیا و آفریقا تا کنون باقی مانده اند و ۶۳ نژاد اسب وجود دارند.
در پژوهش کاوشگران و دانشمندان در محدودهً استپ های جمهوری های آسیای مرکزی شوروی سابق، مناطقی وجود داشته اند، که در آنجا حدود ۶ هزار سال پیش برای نخستین بار اسب بدست شبانانی که دراین استپ ها زندگی می کرده اند، اهلی شده بودند. به طورقطع می توان گفت که این اسب ها همزمان نیای مستقیم وبلافصل اسب ترکمن بودند..دراین منطقه گسترده، نژادهای متنوع مادیان مانند: اسب های باریک اندام ترکمن، که از شرق دریای خزر تا کوه های تیان شان وجود داشته،که درحقیقت میتوان گفت ، این اسب نیای اسب های سریع و چالاک امروزی شرق است؛ اسب سکایی با اندامی متوسط در ناحیه شمال ایران قدیم تا سیبری و اسب های با جثه کوچک کوهستانی زیست داشته اند، که اینها را یابو و اسب کوچک خزر نامیده اند. در مناطق غرب این محدودهً وسیع ، اسب های عربی و در شرق آن اسب های وحشی مغولی به لحاظ آب و هوای جغرافیایی وجود داشته اند ،که پاره ای از آنها با اسب های بیگانه اصلاح یافته اند. اسب های کُرد ، اسب های دوخونی خاور زمین هستند. اسب های دوخونی شرقی ازآمیزش مادیان ( یابو ) با اسب ترکمن است.
یکی از اسب های با نژاد و اصیل دنیا که در نواحی شرق این منطقه یعنی در منطقه آلتایی مغولستان کشف شد، اسب ترکمن است. این اسب که سده ها پیش ازمیلاد درگورستان های پازیرک آلتایی ( این گورستان صد ها سال زیر یخ واقع بوده است . در این گورستان است که نخستین فرش دستباف دنیا یافت شد.) کشف گردید ، همانند امروز نمد پیچ شده بوده اند. نژاد اصلی اسب ترکمن به لحاظ اینکه آمیزش خونی نداشته ، بمثابه با نژاد ترین اسب ومادرِاسب های موجود در جهان شناسایی شده است. (منطقه ای که ترکمن ها در آنجا به پرورش اسب اشتغال داشتند ، با دتیای خارج تاپایان قرن نوزده به سختی در ارتباط بود، ازاین رو نمی توانست نژاد های دیگر اسب براسب ترکمن تاثیر بگذارند. به غیر از این،در این منطقه نژاد های« بیگانه » ای که دراصل نوع دیگر اسب های ترکمن بودند، وجود داشتند.) این اسب در نزد قوم ماد از اهمیت بالایی برخوردار بوده است و گویا بدست این قوم به نواحی شمال خراسان کنونی انتقال یافته است. اسب ترکمن در کاوش های شهر فرغانه ازبکستان نیز یافت شد که متعلق به هزار سال قبل از میلاد مسیح بوده است.
اسب ترکمن از دیرگاه در جنگ ها و پیروزی های شاهان ایرانی پیش از اسلام تا دوران معاصر بویژه دوران نادرشاه ، نقشی مهم داشته است. مهمترین برتری اسب ترکمن با دیگر اسب های دنیا ، بکارگیری آن در اصلاح نژاد دیگر اسب های جهان است. یکی ازبا نژادترین اسب ترکمن که به زیبایی و چابکی پرآوازه است آخال تکه نام دارد. آخال تکه اسبی است که با دیگرنژاد اسب ها همسنگ وهمتازیانه نیست. چینی ها و سلسلهً دودمانِ هان نیز از اسب ترکمن اطلاع داشته اند و شیفته این اسب بودند و آنها را« اسب های آسمانی » می نامیدند و بخاطر تصاحب این اسب ها جنگ های بسیاری را با حکومت بلخیان به راه انداختند. اسب ترکمن درهنگ سواره خلفای بغداد مورد استفاده قرارمی گرفتند.
اسب ترکمن اندامی کشیده، دُمی باریک، سر و گردن زیبا دارد. برای اسب های بانژاد ترکمن درسال های گذشته ذخیره های ژنتیک این اسب، تقاضای جهانی یافته است. اسب ترکمن در نزد ترکمن ها پیشینه ای طولانی در سنن و زندگی صحرانشینی وجنگ وگریزها درگذشته داشته است. ازاین رو شاعران و سرایندگان ترکمن دردرازای تاریخ هماره درآثار خود از اسب و خوی نیک آن بسیار نوشته اند. بقولی، یک ترکمن درگذشته های دور پنجاه من بار برروی اسب گذاشته وخود نیز سوار برآن تا ده فرسخ راه را هم می رانده است. اسب ترکمن که اسبی راهوار ویکه تازاست، از زیباترین اندام دربین نژادهای اسب دردنیا برخورداراست.
●نژادهای شناخته شده اسب ترکمن
یمود ( یموت ): نوعی از اسب مشهور ترکمن است و منشاء بسیار قدیمی دارد. اسب یموت شکلی تنومند ، خوش اندام و هماهنگ دارد و امتیاز آن در استقامت و سرعت است. نوع بسیار معروف آن « کور اوغلی » است. کور اوغلی اسبی است بردبار، تیزتک و سری خوش فُرم دارد. اسب یمود دارای یال بسیار ظریف و کم پشت ، بسیار محکم و طاقت گرمای شدید را دارد، باوقار و با نزاکت بالا، بویژه برای مسابقه و اسب سواری در مسافت های طولانی مناسب است. سرو گردنی کوتاه و پایداری بسیار بالا و محصول آمیزهً اسب ترکمن با اسب های نواحی جنوب ایران مانند، فارس و خوزستان است، که به منطقه ترکمن صحرا آورده شد. اغلب به رنگ سفید، رنگ پوست روباه و طلایی وجود دارد. اندازهً بلندی آن ۱۴۷تا ۱۵۵ سانتی متر است.
▪ آخال تکه
از نسل اسب های ترکمن کهن و باستانی است، که تا ۲۵۰۰ سال پیش نیز زیست داشته است. آخال تکه اسبی است با استعداد فوق العاده و همچنین منشی بسیار خودسر دارد. اسبی است با توانایی بالا، با سری راست ، گردنی ظریف، طول متوسط، گاهی دارای شانه های اُریب. مچ پای برجسته و کفل افتاده دارد. اسبی کشیده وبلند، پاهای مقاوم با سمی سخت است. گاهی سینه کم عمق و باریک و گردنی همانند گوزن وارونه وکش دار بویژه با توانایی یورتمه خوب، مستعد برای کوه و کُتل است. پوست و یال ظریف و ابریشمین دارد. این اسب نزد قبایل تکه در استپ های شمال ترکمن صحرای ایران و جمهوری ترکمنستان موجود است. رنگ های اصلی آن کهر، خاکستری، سفید، طلایی رنگ، سرخ و سیاهِ کلاغی است. نام آن به لحاظ اینکه منطقه ای است که ترکمن های تکه در آنجا زیست دارند، خوانده شده است. بلندی اندام آن اغلب بین تقریبا، ۱۵۰ و ۱۶۰ سانتیمتر است. اسب آخال تکه دنباله اسب های کهن ترکی است و از زمانی که انسان اندیشمند وجود داشته ، در استپ های جنوبی روسیه و آسیای مرکزی پرورش یافته ، شاخص و بمثابه نماینده سه نوع اسبِ ماقبل تاریخ، که در دوران قبل از میلاد وجود داشتند، است، که تا چین قدیم مشهور و هواخواهانی بسیار داشته است. این اسب در جنگ ها و غارت ها تلفات بسیار داشته و در دوران حکومت تیمور لنگ ( ۱۳۳۶- ۱۴۰۵ ) شماری از آنها با مادیان های عرب اصلاح شد. نواحی پرورش اسب آخال تکه در ترکمنستان ، کازاخستان،قیرقیزستان و ازبکستان است. اسب آخال تکه در اسب های اروپایی نیز در اصلاح نژاد پیش از همه در« ترکمن آتی » تاثیر خود را گذاشته است. پرورش اسب ترکمن به نام «ترکمن آتی» در اروپا درسال های ۸۸ /۱۷۸۶ بنام پرورش اسب فریدریک ویلهلم شهر Neustadt- Dosse پایه گذاری شد.
▪چناران
منطقه ای که قبایل گوگلان در بخش شرقی صحرای ترکمن سکنی دارند، وجود دارد. این نژاد در سال ۱۷۰۰ میلادی با آمیزش اسب نر ایرانی و اسب ترکمن ماده به وجود آمد. به گفته ای دیگردر دوران نادرشاه افشار برای تسخیر هندوستان که راهی دراز، دشوارگذر و ناهموار بود، از آمیزهً سلیمی های عرب و اسب ترکمن به وجود آمده است. اسبی است نیمه خون وبلندی آن تا ۱۵۲ سانتیمتر می رسد. اسب چناران، باهوش و مهربان ، دارای گردنی دراز، پشت و کمر متوسط و پا های قشنگ است. اندامی تنومند و سترگ، دارای استقامت بیشتر در آب و هوای گوناگون و براحتی راه طولانی را درمی نوردد. به رنگ های سفید و قهوه ای وجود دارند.
▪ قره باغی
دراواسط قرن نوزده در پرورش واصلاح اسب قره باغ ( در قره باغ قفقاز ) ، نوعی اسب جدید به نام «جیران تکه » به وجود آمد. این اسب ازآمیزش نژاد « آخال تکه » با اسب قره باغ زاده شد. اسبی است با اندامی قوی ، تنومند وبردبار برای گرسنگی وخستگی و برای اسب سواری بسیار خوب است. به رنگ های نیلگون، طلایی، قهوه ای روشن و ابرش یافت می شود.
▪ترکمن
این اسب در اصل به مفهوم یک نژاد نیست، بلکه فرامفهومی است برای اسب های بسیار اصیل استپ های جنوب روسیه و مناطق هم مرز افغانستان و ایران . اسب های این گروه امروزه به صورت آخال تکه، چناران و یمود معرفی می شوند.
این اسب درکل دارای اندامی زیبا، سریع و استقامت بالا هستند، که از صد ها سال پیش رد پای خود را در بسیاری از حوزه های پرورش اسب در اروپا گذاشته است.
از بین نژادهای بالا باید گفت که آخال تکه یکی از نام آورترین آن با شهرت جهانی است که میلیون ها دلار ارزش دارد.آخال تکه تنها اسبی است که با اسب عرب میتوانش سنجش کرد. آخال تکه اسبی است برای صحرا، مسابقه وگردش و تنها اسبی است که لقب های افسانه ای درادوار کهن گرفته است. به نظر اسب شناسان آخال تکه کهن ترین نژادِ اسب دنیا است. برای نشان دادن مقاومت این اسب ، درسال۱۹۳۵ از عشق آباد مرکز جمهوری ترکمنستان تا مسکو که ۴۱۲۸ کیلو متر است و ۹۶۰ کیلو مترآن ازصحرا واستپ تشکیل است، سواره می فرستند. این اسب این مسافت را در ۸۴ روز طی می کند.
این اسب همانطورکه گفته شد، درمنطقه ای تحت نام واحه آخال تکه در امتداد شمال نشیب های سلسله جبال کوپت داغ در جمهوری ترکمنستان واقع است. آخال تکه دررشته تربیت درالمپیک سال ۱۹۶۰(رُم) مقام نخست را کسب می کند. درسال ۱۹۳۲ اصول و مقرراتی برای پرورش آن به تصویب می رسد که اصیل بودن اسب را ضمانت کند. از سال ۱۹۴۱ از سوی روس ها در مورد این اسب هفت کتاب تحقیقی باعنوان ها ی مختلف منتشر شده است. همچنین انجمنی بنام انجمن بین المللی پرورش آخال تکه در شهر مسکو وجود دارد که درسال ۱۹۹۵ در روسیه به ثبت رسید.نژاد های بسیاری از جمله نژاد اصیل عرب ، انگلیسی و امثال آن ، برمبنای بکارگیری از نژاد آخال تکه به وجود آمده اند. بویژه تاثیر نژاد آخال تکه بر پرورش اسب های دُن ، قره باغ ، قره بایر و دیگر نژادهای اسب بسیار یزرگ بوده است.( بعداْ قره بایر برای اصلاح اسب های دُن و در قرن هیجده میلادی نژادهای کازاخی و قرقیزی به وسیله قره بایر اصلاح شد ) . این اسب با آب و هوای کویری و نیمه کویری دمساز است. نژاد آخال تکه اکنون درجمهوری ترکمنستان تکثیر می یابند و به گونه ای گسترده برای اصلاح و بهبود اسب سواری در استپ های جنوبی نواحی آسیای مرکزی بکار برده می شوند. اندازه های اسب آخال تکه برحسب داده ها چنین است:
بلندی گُرده ۲،۱۵۵ ، طول اُریب یا پهلو ۱۵۵،۶ ، دورسینه ۱۶۹،۲ ، دور مچ ۱۹،۸ .
در کل اندازه این اسب ( به تناسب ) چنین است : ۱۵۲- ۱۵۹،۲- ۱۶۷،۷- ۱۸،۲

رحیم کاکایی

منبع : سایر منابع