بررسی تاریخچه اسب

از نقاشی هایی كه بر دیوار برخی از غار ها حك شده است چنین نتیجه گیری می شود كه اسب در دوران دیرینه سنگی شكار می شده و آن را می خوردند. اما در عصر نوسنگی پس از سایر حیوانات، اهلی شد و به خدمت انسان درآمد. همچنین از وجود حیوانات در ایران از چند میلیون سال قبل اطلاعاتی وجود دارد چنانكه مكوئنم یكی از معاونان دمورگان باستان شناس مشهور، آثار یك نوع اسب هیپاریون را در سال ۱۹۰۴ میلادی در ناحیه موزه چال مراغه به دست آورده است كه این حیوان قبل از آتشفشان سهند كه در اواخر دوره سوم زمین شناسی پلیوسن یعنی بیش از یك میلیون سال پیش فعالیت داشته است در اطراف دریاچه ارومیه زندگی می كرده است. تپه سیلك كاشان از نظر تمدن بشری اهمیت خاصی دارد كه در ارتباط با اسب نیز در این منطقه اكتشافات ارزشمندی انجام شده است. گیرشیمن در بین سال های ۱۹۳۷-۱۹۳۳ میلادی از طرف موزه لوور پاریس در دو تپه موسوم به سیلك كه در دامنه كوه كركس در فاصله پنج كیلومتری كاشان قرار دارند كاوش های جالبی انجام داد. در واقع منطقه سیلك خود به چند طبقه تقسیم می شود كه در طبقه دوم سیلك علاوه بر استخوان های حیوانات اهلی استخوان های نوعی از سگ تازی و اسبی از نوع پرژوالكسی به دست آمده است. این اسب كه چهارپایی تنومند بایالی ستبر و برافراشته است و به نظر می رسد حد وسط گورخر و اسب جدید باشد امروزه در مغولستان پرورش داده می شود. همچنین در فاصله ۲۵۰ متری از تپه جنوبی سیلك كه قدیمی ترین محل سكونت بشر در دشت است گورستانی وجود دارد كه آن را جزء طبقه ششم سیلك به شمار می آوردند كه در پهلوی مردگان اشیای متعدد مانند سلاح و ظروف سفالین گاهی مزین به نقوش اسبان جنگجویان، خنجر و شمشیر برنزی قرار داده اند. همچنین در قبر مردگانی كه در زندگی اسب سوار بوده اند اشیای مربوط به زین و برگ اسب وجود دارد و بر روی بسیاری از سفالینه ها نقش اسب دیده می شود كه نشانه آن است كه اسب در زندگی آنها نقش عمده ای داشته است. آثار به دست آمده از تپه سلدور در فاصله ۵۰ كیلومتری جنوب غربی ارومیه، گوی تپه آذربایجان و تپه كیان در ده كیلومتری جنوب غربی نهاوند كه دمورگان در آنجا تحقیقاتی را به انجام رسانده است. خوروین در ۸۰ كیلومتری شمال غربی تهران در شمال كرج به قزوین و پیدا شدن لوازم اسب در قبر ها و تصاویر اسب بر ظروف و مجسمه های سفالی اسب متعلق به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد كه در ناحیه املش گیلان كشف شده و ده ها اثر باستانی دیگر هم نشانگر این است كه آثار كشف شده متعلق به قومی مهاجر است كه وارد منطقه شده و در آنجا استیلا یافته و جداگانه مسكن ساخته اند كه همانا آریاییان هستند.
• نژاد های موجود در ایران
اسب عرب (Persian Arab)
پیشانی عریض، كمی برجسته و مسطح، روی بینی كوژ و صاف، بینی و منخرین ناصاف و برجسته در انتها، گوش كوچكتر از گوش تركمن، چشم درشت گرد، با حدقه برجسته، گونه مشخص و گرد اتصال سر و گردن قوی، گردن قوی و شمشیری شكل، یال پرپشت، كپل مستقیم، افقی، برجسته و مربعی شكل، سینه مدور، كوتاه و عریض و شكم استوانه ای است و از نظر خصوصیات ظاهری غیرقابل اشتباه از سایر نژاد های دنیا است. سر به طرز خاصی به گردن وصل شده و به طور آزاد می تواند در همه جهات حركت نماید. اسب عرب دارای تیره های متعددی مانند كهیلان حمدانی، عبیان، سگلاوی و حدیان است و بسیار باهوش، شجاع، پرخون توام با نجابت و رنگ آن غالباً خاكستری یا سمند است.
ارتفاع اسب: ۱۵ وجب (۴/۱۵۲ سانتی متر)
موارد استفاده: پرش و سرعت
در حال حاضر جمعیت قابل ملاحظه ای از این نژاد در نواحی جنوب غربی كشور و به خصوص استان خوزستان و استان تهران وجود دارد و می توان تعداد آن را بین ۱۰۰۰- ۵۰۰ سر تخمین زد.
اسب تركمن (Torkaman Horse)
پیشانی عریض نبوده، صاف و اندكی برجسته و در دو طرف گوش تنگ می شود. روی بینی كاو و صاف، منخرین صاف، گوش ها ظریف و خوش حالت با حركات زنده، چشم ها درشت و كشیده دارای مورب ویژه و حدقه برجسته نیست. اتصال سر و گردن به تن معمولاً مستقیم است. گردن در تیره یموت حجیم و عضلانی و در تیره آخال تكه نازك با انحنا و مورب، یال تنك و كم پشت، كپل كشیده مستطیل شكل و بعضاً قاطری، جلوسینه طویل و عضلانی، شكم تازی و آهویی و سینه هم مدور، بلند و كشیده عمیق است. اسب تركمن بسیار مطیع و ملایم بوده و در مسافت های طولانی پرنفس و مقاوم دارای توانایی زیاد در پرش از مانع است. خونگرم و دارای چهار نعل بلند است. رنگ آن كهر، كرنگ، قره كر و نیله و دارای دو تیره به اسامی آخال تكه و یموت است.
ارتفاع اسب: در تیره آخال تكه ۱۵ وجب (۴/۱۵۲ سانتی متر)
در تیره یموت ۲/۱۵ وجب (۴/۱۵۴ سانتی متر)
موارد استفاده: سواری و استقامت و ذخیره ژنی درآمیخته گری ها. جمعیت آن را احتمالاً تا ۲۰۰ راس می توان شناسایی كرد و منطقه پراكنش نیز استان گلستان و شمال خراسان است.
اسب خزر (Caspian Horse)
پیشانی برجسته و گنبدی شكل است سوراخ منخرین از حالت عادی كمی پایین تر بوده، استخوان حدقه چشم گشاد است، روی بینی مقعر و گوش ها كوچك، كمر كمی گود، دارای سم بسیار قوی كوچك و بیضی شكل است. اسب خزر بسیار باهوش و در برابر انسان از اندام دفاعی خود استفاده نمی كند، خوش اندام و ظریف بوده كه به مینیاتور اسب عرب می ماند و خونگرم است و رنگ بدن آن عموماً قهوه ای، سمند و شاه بلوطی است.
ارتفاع اسب: بین ۲/۱۱- ۱۰ وجب (هر وجب برابر با ۴ اینچ و هر اینچ ۵۴/۲ سانتی متر است)
موارد استفاده: حمل و نقل و سواری (استفاده در سیرك ها و باغ وحش ها)
تعداد ۲۰۰ سر از این نژاد در ایران به طور رسمی شناخته شده و احتمال وجود بیش از ۵۰۰ سر از این نژاد در ایران وجود دارد كه سواحل دریای خزر مامن اصلی اسب خزر است.
اسب كردی (Kordy Horse)
پیشانی عریض، كمی برجسته و مسطح، روی بینی كوژ و صاف، بینی و منخرین همچون اسب عرب ناصاف و با انتهای برجسته است، گوش ها كوچكتر از تركمن، چشم ها گرد با حدقه برجسته، گونه مشخص و گرد، اتصال گردن به تنه بسیار قوی و گردن قوی و حجیم بوده و معمولاً سر را بالا می گیرد، یال پرپشت و ضخیم، كپل بزرگ و قوی، سینه عریض و عمیق بوده و شكم استوانه ای مدور است. به طور كلی اسب كردی پرنفس و از استقامت بالایی برخوردار است. قدرتمند و عضلانی بوده دارای سر بزرگ و ستیغ های برجسته گونه و مقاوم برای مسافت های بلند و كوهستانی است. همچنین تیره های متفاوت از قبیل جاف افشار و سنجابی دارد و رنگ جاف سیاه و سفید، اسب افشار بیشتر به رنگ كهر، قره كهر (قهر) و رنگ اسب سنجابی معمولاً به رنگ های كهر (كهر روشن) و خرمایی دیده می شود.
ارتفاع اسب: كوچكتر از اسب عرب و بین ۱۴۸- ۱۴۵ سانتی متر است.
مورد استفاده: چوگان بازی
در استان های غربی كشور دارای جمعیتی در حدود ۱۰۰۰-۵۰۰ سر است.
اسب قره باغ (gharaBagh)
دارای نفس زیادی برای صعود از بلندی ها، دست و پای بسیار قوی، سری متناسب، دمی كوتاه و هیكلی بسیار قوی و پرتحرك، اتصال گردن به تنه در سطح وسیع بوده و دارای خط گورخری در ناحیه از سر تا محل اتصال دم به تنه است كه این خط گورخری بارزترین نشان مشخصه این اسب است. ران قوی و عضلانی، تناسب تنه با دست و پا بسیار جالب است، گوش ها متوسط و پرتحرك است. اسب قره باغ پرانرژی و خوش رفتار است و رنگ غالب در این نژاد سمند، نیله و كهر است.
ارتفاع اسب: ۲/۱۴ وجب (۲/۱۴۴ سانتی متر)
موارد استفاده: سواری، چوگان بازی و مسابقه ای
جمعیت این اسب بین ۱۰۰-۵۰ سر قابل شناسایی است و منطقه پراكنش در استان های آذربایجان شرقی و اردبیل است.
• اسبان بومی ایران
به طور كلی می توان گفت براساس مقتضیات جغرافیایی اسب بومی ایران خیلی درشت اندام نبوده اما در عوض قوی و صبور و اطمینان بخش است. این اسبان قرن های متمادی برای انجام كار های سخت مورد استفاده قرار گرفته اند. از معروف ترین این اسبان می توان از اسبان فلات ایران كه اكثراً خونی از اسب عرب ایرانی دریافت كرده اند به اسبان لری، بختیاری، دره شوری، قشقایی و همچنین اسب تالشی اشاره كرد.
• اسب های ایران به لحاظ وابستگی به نژادهای مختلف
اسب های نژاد اصیل ایرانی: در تاریخ و فرهنگ مردم به نام نژاد خاص نامیده شده و دارای مشخصات و تیره نژادی هستند، انبوهی از این اسب ها موجود و برخی از آنها دارای جمعیت نژادی محدود هستند. این نژادها عبارتند از:
الف _ اسب نژاد اصیل عرب ایران: به گواهی تاریخ خاستگاه اصلی آن ایران بوده و اكنون در سراسر دنیا پراكنده و به نام اسب عرب نامیده می شود. مركز اصلی نگهداری آن بیشتر استان های خوزستان، لرستان، ایلام، تهران، كرمان، اصفهان، یزد، خراسان و فارس است و به احتمال قوی جمعیتی بیش از ۴۰ هزار سر را شامل می شود.
ب _ اسب نژاد تركمن ایران: قسمت اعظم جمعیت این نژاد منطقه تركمن صحرا بوده و همانند اسب عرب دارای تیره های متعدد نژادی از قبیل آخال تكه و یموت است.
ج- اسب نژاد كرد ایرانی: این نژاد اسب علاوه بر پاره ای دیگر از نقاط ایران در مناطق كردستان، كرمانشاه، ایلام، زنجان و آذربایجان غربی و دیگر استان های همجوار پراكنده است.
د _ اسبچه خزر ایرانی: خاستگاه نژادی آن دامنه های شمالی سلسله جبال البرز بوده و برای زیستن در جنگل های انبوه شكل یافته است و دارای بوله محكم، سم های بادوام و قد كوتاه بوده و برای عبور از جنگل و مناطق پرگل و لای و بارانی مناسب است.
هـ ـ اسب نژاد چناران ایرانی: در دوره نادرشاه افشار از آمیزش مكرر اسب نژاد عرب و نژاد تركمن به وجود آمده و دارای صفات ویژه قابل انتقال به نتایج خود است و پراكنش جغرافیایی این اسب در ایران قسمتی از استان خراسان است.
ی _ اسب نژاد قره باغ ایرانی: این نژاد اسم خود را از قره باغ منطقه قفقاز گرفته و پس از جدایی آن منطقه از ایران در جنگ عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه ایلخی عظیم (پرنس میگرادوف) به ایران آمده و در آذربایجان پراكنده شده است.
و _ اسب سیستانی: تنها اسب خونسرد ایرانی بوده و دارای جثه ای تنومند كه در سن بلوغ وزن آن از دیگر اسب های نژاد ایرانی سنگین تر است و پراكنش آن در سیستان و بلوچستان است.
توده های اسب های ایرانی: در كتب دامپروری و تاریخ و اسب نامه ها و در فرهنگ مردم از آنها به نام اسب های بختیاری، قشقایی و تركی، شاهسون، طالشی، باصری، دره شوری و ورامینی نام برده می شود.
گروه اسب های فلات ایران: به عبارتی به آن پلاتوپرشین گفته می شود.گروه اسب هایی كه طی ۶۰ سال اخیراً به كشور وارد شده اند: اسب های نونیوس (Nonius)، فوروویوس(Frovius) ، آردنه (Ardene)، یورا (Yura) و اسب های شبه جزیره بالكان به نام گیدران. این اسب ها در ایلخی های دولتی ورامین، بجنورد و مراغه با اسب های نژاد ایرانی آمیخته شده اند. نژاد خارجی قابل ذكری كه در حد جمعیت قابل ذكر به ایران وارد شده و در حال حاضر نزدیك به ۲۰۰ سر از آن در كشور پراكنده است، اسب تروبرد می باشد. این نژاد در تركمن صحرا و تهران با اسب های تركمن ایرانی آمیخته شده و دوخون های متعددی با ضرایب مختلف به وجود آورده است. طبق آخرین آمار جمعیت اسبی كشور بیش از ۱۵۰ هزار سر است.
* كارشناس ارشد دامپروری و رئیس اداره پرورش اسب، شتر و حیوانات پوستی و زینتی

منبع : روزنامه شرق