سریع هم چون باد

رده: پستانداران (Mammalia)
راسته: خرگوشیان (Lagomorpha)
خانواده: خرگوش ها (Leporidae)
نام علمی: Lepus capensis

به هر دلیل چه به خاطر پراكندگی طبیعی و چه به خاطر وارد شدن توسط انسان ها، خرگوش ها (Lagomorphs) در سرتاسر زمین دیده می شوند. راسته خرگوشیان شامل دو خانواده است: پایكاهای كوچك شبه جونده و خرگوش های صحرایی و خرگوش های معمولی درشت.
چنین به نظر می رسد كه این دو خانواده در اواخر رئوسن یعنی در حدود ۳۵ تا ۳۸ میلیون سال قبل از یكدیگر جدا شد ه اند. از طرف دیگر تجزیه تحلیل های توالی DNA اخیر حاكی از آن است كه خرگوش های معمولی (Rabbits) و خرگوش های صحرایی (Hare) در اثر رخداد یك تنوع یابی سریع در ۱۲ تا ۱۶ مـیلیـون سـال قبل ظاهر شده اند. خرگوش شنل دار یا خرگوش قهوه ای (Cape or Brown Hare) یكی از حدوداً ۵۸ گونه خانواده خرگوش ها (Leporidae) است. این خرگوش علاوه بر كلیه مناطق كشور ما در آفریقای زیر صحارا Sub - sahara، شمال آفریقا به طرف صحرای سینا تا كشورهای عربی، خاورمیانه و مغولستان دیده می شود. خرگوش ها پاهای عقبی طویلی دارند كه برای دویدن با سرعت بالا در دشت های باز سازش یافته است. گوش های بلند، بینی كشیده و ناحیه زیردمی به طور مشخص سفید از مشخصات بارز خرگوش ها است. مهمترین تفاوت بین خرگوش های صحرایی متعلق به جنس Lepus و خرگوش های معمولی به اختلاف در راهكارهایی كه این دو گروه در اجتناب از شكارشدن و تولید مثل به كار می گیرند،مربوط می شود. خرگوش های صحرایی پا بلند با رساندن سرعت خود به ۷۲ كیلومتر بر ساعت سعی می كنند از دست تعقیب كنندگان خود فرار كنند اما خرگوش های معمولی كه پاهای كوتاهتری دارند از راهكار اختفا در میان پوشش گیاهی انبوه یا سوراخ زیرزمینی استفاده كرده و خود را از شر شكارچی خلاص می كنند. علاوه بر این نوزادان خرگوش های صحرایی در مقایسه با نوزادان خرگوش های معمولی در زمان تولد رشد یافته تر (رسیده تر) هستند. نوزادان در خرگوش های صحرایی غیر زیرزمینی (لانه شان زیرزمین نیست) پس از یك دوره آبستنی طولانی تر، ۳۷ تا ۵۰ روزه و همراه با پوشش بدنی كامل، چشم های باز و توانایی حركت مناسب متولد می شوند. در مقابل نوزادان خرگوش های معمولی در زمان تولد كه پس از یك دوره آبستنی كوتاه، ۲۷ تا ۳۰ روزه روی می دهد پوشش بدنی غیركامل و چشم های بسته ای دارد كه پس از ۴ تا ۱۰ روز باز می شوند. گوش های بلند مهمترین و بارزترین مشخصه خرگوش است. چشم های درشت كه در هر دو گروه خرگوش ها دیده می شود در جهت بینایی بهتر و الگوی فعالیت شبانه سازش یافته است. همگی خرگوش ها گیاه خوارند اما بعضی در انتخاب نوع ماده غذایی گزینشی تر عمل می كنند. به جز چند گونه از خرگوش های صحرایی كه در مناطق جنگلی می زیند اكثر آنها زیستگاه های بارز همراه با پوشش غیر انبوه را ترجیح می دهند. در نتیجه آنها انتشار گسترده ای را از بیابان تا چمنزار و توندرا دارا شده اند. از طرف دیگر خرگوش های معمولی به ندرت در مناطقی دور از پوشش انبوه یا راهروهای زیرزمینی دیده می شوند. این گروه در مناطقی كه زیستگاه های فصلی و غیریكسان داشته و پوشیده از انبوه گیاهان هستند می زیند چند گونه از خرگوش های صحرایی هم چون خرگوش آمریكایی دم سیاه (Black - Tailed Jackrabbit) و همین خرگوش شنل دار یا قهوه ای گاهی برای رهایی از شر گرمای بالای بیابان لانه های زیرزمینی حفر می كنند. گاهی این محل ها توسط نسل های متوالی استفاده شده یا فقط برای چند ساعت به عنوان پناهگاهی موقتی به كار می روند. اكثر خرگو ش های صحرایی و خرگوش های معمولی فاقد قلمرو بوده و بین گستره خانه های فردی ای كه همپوشانی دارند (تا ۳۰۰ هكتار) حركت می كنند. به جز گشتزنی برای محافظت نوزادان از حملات ماده های بالغ، نرها هیچ گونه مراقبت والدینی را نشان نمی دهند. در خرگوش های صحرایی حتی مراقبت والدینی مادرانه نیز كه نوزادان خود را روی زمین به دنیا می آورند،وجود ندارد. این نوع راهكار زادآوری به والدین غیابی (absentee parentism) معروف است. این وضعیت در خرگوش های صحرایی دیده می شود كه نوزادانشان با بدن پوشیده از مو، چشم های باز و قابلیت حركت در گودال های سطحی متولد می شوند. یكی از ویژگی های غیرمعمول و نادر كه در مراقبت والدین مادرانه در خرگوش ها دیده می شود، پرستاری و شیردهی نوزدان تنها برای پنج دقیقه در ۲۴ ساعت است. در حقیقت شیر خرگوش ها بسیار مغذی و دارای چربی و پروتیئن بالا بوده و مادر آن را در یك دوره شیردهی كوتاه در اختیار نوزاد قرار می دهد. به احتمال زیاد كوتاه بودن دوره شیردهی و فقدان روابط اجتماعی بین مادر و فرزندان در جهت كاهش جلب توجه شكارچیان در آشیانه های به شدت آسیب پذیر طراحی شده است. پس از هر بار شیردهی ورودی آشیانه به خوبی توسط مادر مورد بازبینی قرار گرفته و نسبت به عدم رویت آن اقدام می شود. در خرگوش های صحرایی نوزادان در سه روز اول پس از تولد به مكان های مخفی و دور از هم برده شده اما پس از آن مدت، مجدداً در یك محل به خصوص و ایمن گردهم می آیند.در هر دو گروه خرگوش ها ارتباط بین اقلیم و تولیدمثل به خوبی مشخص شده است. تعداد زادگان در میان خرگوش های صحرایی و آمریكایی از یك نوزاد در ۶ تا ۸ بار زایمان در شمال، تا ۸ نوزاد در ۱ یا ۲ زایمان در استوا متنوع است. متاسفانه وجهه خرگوش ها توسط چندگونه چون خرگوش اروپایی و بعضی خرگوش های صحرایی كه محصولات كشاورزی و مزارع را از بین می برند،تخریب شده است. در نظر گرفتن خرگوش های معمولی و صحرایی به عنوان آفت سبب شده تا نقش عمده و بسیار مهم آنها در اكوسیستم های جهان گستر، خواه در نقش طعمه های مناسب برای مهره داران شكارچی خرد تا متوسط جثه و خواه در نقش چرندگان مهم، نادیده انگاشته شود. آوازه تخریب و آفت بودن خرگوش ها سبب شده تا در اثر برخورد انسان ها تعداد زیادی از آنها در لیست های بین المللی در وضعیت تهدید شده به سر ببرند. خرگوش های با پراكندگی محدود به خصوص از گونه هایی اند كه امروزه در اثر تخریب زیستگاه ها توسط انسان در حال قربانی شدن هستند. بسیاری از این گونه ها در مورد نیازهای زیستگاهی خود بسیار تخصصی و تك موردی عمل می كنند. با وجود آن كه چندین گونه از خرگوش ها در وضعیت تهدید شده قرار دارند بعضی از خرگوش ها از جمله خرگوش اروپایی به خصوص در نواحی كه توسط انسان به آن جا برده شده اند همچون نیوزیلند، از آفات كنترل ناشدنی محسوب می شوند.«خرگوش شنل دار یا قهوه ای كه در ایران به خرگوش دوشان، هورشه، خروس، كروشك و ترگی معروف است تقریباً در كلیه مناطق كشور و در اكثر زیستگاه ها اعم از جنگلی، كوهستانی، بیابانی و استپی پراكندگی دارد. اندازه هایی كه برای این گونه گزارش شده اند عبارتند از: طول سر و تنه ۴۰ تا ۶۵ سانتی متر، دم ۷ تا ۱۱ سانتی متر، پا ۵/۱۱ تا ۱۵ سانتی متر، گوش ۵/۸ تا ۱۴ سانتی متر و وزن ۵/۱ تا ۶ كیلوگرم.
این خرگوش شب گرد است اما گاهی اوقات در طول روز نیز مشاده می شود.»(۲)
۱- Macdonald, D.۲۰۰۱. The new encyclopedia of Mammals. Oxford university press.
۲- ضیایی، هوشنگ. ۱۳۷۵. راهنمای صحرایی پستانداران ایران. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.

حسین یوسفی

منبع : روزنامه همشهری