بوستان؛ یک نهاد اجتماعی

بوستان‌ها امروزه از عمده‌ترین مركزهای گذران اوقات فراغت برای اقشار مختلف اجتماعی‌اند. گسترش شهرنشینی توجه بیشتر به پدیده‌ای به نام اوقات فراغت را به دنبال داشته است.
بوستان‌های ایران یكی از قدیمی‌ترین مراكزی هستند كه به سرعت جایگزین تفریح گاه های اختصاصی اطراف شهرها شدند. با كوچك شدن نسبی مساحت یا عرصه خانه‌ها بر ضرورت ایجاد اماكن عمومی برای تفریح افزوده شد. از طرف دیگر جماعت شهرنشین برای فرار از آلودگی‌های صوتی ناشی از زندگی و كار در شهر، بوستان‌ها را بهترین محل برای آرامش و رفع خستگی خود یافت. این ضرورت با توجه به وجود وسایل بازی و سرگرمی در بوستان‌ها برای كودكان و نوجوانان تنها و محدود در محیط خانه، محسوس می‌شد؛ تا حدی كه بعضی از اقشار و افراد هر روزه ساعتی از عمر خود را در بوستان صرف می‌كنند و در مقاطعی همانند روزهای پایان هفته، به ویژه در بهار و تابستان كمتر كسی است كه در شهر باشد و به یكی از بوستان‌های اطراف خود پناه نبرد.
نحوه و میزان گذران اوقات فراغت فردی، گروهی و خانوادگی بستگی مستقیمی به فرهنگ مردم یك كشور دارد و در ایران نیز این امر به شدت تحت تاثیر فرهنگ شهرنشینی است. كودكان و نوجوانان معمولا به صورت خانوادگی و به طور خاص دانش‌آموزان به صورت گروهی، جوانان و سالمندان به صورت فردی و گروهی به منظور تفریح در بوستان‌ها حضور پیدا كنند. كاركرد تفریحی بوستان‌ها، به طور مشخص جایگزین قسمتی از كاركردهای تفریحی خانواده، روابط همسایگی، محلی و بازار شده است.
بوستان یك زیست بوم انسانی
با تاكید بر بهداشت روانی، بوستان‌‌ها را می‌توان در زمره مراكز تامین‌كننده بهداشت جان و روان افراد دانست. نقش گسترده فضای سبز در تمدد اعصاب بر كسی پوشیده نیست. تا حدی مبحث پارك درمانی به عنوان یكی از سنجه‌های سلامت‌بخش شناخته می‌شود. علاوه بر تاثیر مستقیم حضور در بوستان‌ها و فضای سبز بر روان انسانی، وجود و بهره‌گیری از فضاهای مختلف فرهنگی، هنری و ورزشی تاثیر مستقیمی بر بهداشت جسمی و روانی افراد دارد. از جمله اقدامات مشهود و موثر كه در سال‌های گذشته از رونق بیشتری برخوردار شده است، اختصاص فضاهای خاص ورزشی در بوستان‌ها یا راه‌اندازی نرمش‌های صبحگاهی گروهی برای میانسالان است. اگر تا دیروز محلات، چهارسوق‌ها، گرمابه‌های عمومی و مساجد زمینه‌ساز روابط دوستی و همسایگی بین افراد و خانواده‌ها بودند، امروز در كنار آنها یا با كاهش و از بین رفتن نقش اجتماعی آنها، بوستان‌ها و به خصوص بوستان‌های محلی زمینه‌ساز آغاز، تحكیم و استمرار روابط همسایگی بین افراد یك محل، یك شهر یا یك منطقه هستند. چه بسا خانواده‌ها كه به بهانه بازی كودكان در بوستان‌ها، روابط صمیمی و دایمی خود را پایه‌ریزی می‌كنند، یا خانواده‌هایی كه به بهانه تفریح و گذران روز تعطیل، ساعات مدیدی را در بوستان‌ها اقامت كرده و با اطرافیان خود رابطه برقرار می‌كنند. با توجه به اوقات فراغت زیاد افراد میانسال و سالخورده بیشترین، گسترده‌ترین و مستمرترین روابط بین افراد این قشر برقرار می‌شود. این افراد با انجام ساعت‌های طولانی گفت‌وگو به انتقال تجارب به یكدیگر پرداخته و چه بسا از طریق آشنایی با یكدیگر بسیاری از مشكلات خود را از طریق هم سمن و سال‌های خود برطرف كنند. به عنوان نمونه، ایجاد بوستان‌های محلی بیشترین تاثیر را در گسترش ارتباطات افراد یك محل داشته است. زیرا نوعا افراد محل بیشترین و مستمرترین بهره‌برداری را از آن می‌كنند و در نتیجه پارك محل آشنایی‌ها، دوستی‌ها و همكاری‌های آنان می‌شود.
بوستان‌ها زمینه‌ساز و روابط نانوشته سازمان یافته‌ای است كه با توجه به نیازهای اقشار مختلف اجتماعی شكل گرفته و دوام می‌یابد. برداشت و نتیجه‌گیری این چنینی از بوستان‌ها با تغییر دوركیم كه محیط اجتماعی را علت نهادهای گوناگون می‌داند، كاملا مطابقت دارد و بر همین اساس با قاطعیت می‌توان گفت كه بوستان‌ها به عنوان یك نهاد براساس یك نیاز اجتماعی به وجود آمده است، شكل گرفته، پویا شده و به حضور و حركت خود ادامه خواهد داد. در عین حال آموزش و پرورش به عنوان یك نهاد وظیفه آموزش و تربیت دانش‌آموزان را به عهده دارد با افزایش تعداد دانش‌آموزان (پیشرفت دانش) و احساس ضرورت به كارگیری آموزشی عملی در كنار آموزش نظری به تدریج بر امكانات كمك‌آموزشی و شیوه‌های آموزش نیز افزوده شده است. یكی از این شیوه‌ها، بازدیدهای علمی است كه پارك‌های حیات وحش طبیعی و مصنوعی با پارك‌های گیاه‌شناسی چنین وظیفه‌ای را عهده‌دار شده‌اند. وجود گونه‌های مختلف گیاهی در بوستان‌ها، نظر علاقه‌مندان آشنایی با طبیعت را به خود جلب كرده است. بوستان‌ها با برخورداری از این گونه‌ها، محل مناسب و قابل دسترس برای دانش‌آموزان است. در این زمینه، بوستان‌های تخصصی گیاهشناسی و زمینه‌ساز پژوهش‌های مختلف می‌شوند.
به رغم اینكه بوستان‌ها محل تفریح و آرامش هستند، اما به دلیل حضور گسترده مردم، محل مناسب و پررونقی برای عرضه كالاهای مختلف مورد نیاز گردشگران شده‌اند.
علاوه بر وجود مراكز رسمی برای فروش نیازهای غذایی، فروشندگان دوره‌گرد در داخل و اطراف بوستان‌ها كالاهای مختلف فرهنگی، آموزشی، غذایی سرگرم‌كننده عرضه می‌كنند.
كاركرد خرید و فروش تداعی كننده نقش بازار است كه در واقع قسمتی از كاركرد آنها به بوستان‌ها انتقال یافته است. گرچه مردم معمولا برای رفع نیازهای اقتصادی خود به بوستان‌ها مراجعه نمی‌كنند، اما نیازهای خود را در همان محل برآورده می‌سازند.