حاشیه نشینی در همدان

حاشیه نشینی همزاد شهرهای امروزی است. براساس برآوردهای اسکان بشر سازمان ملل حدود یک میلیارد نفر از جمعیت جهان اکنون در زاغه ها و حاشیه های شهری یا به صورت اسکان غیررسمی زندگی می کنند. همچنین براساس اهداف هزاره تا سال ۲۰۲۵ باید حداقل ۱۵۰ میلیون نفر از این افراد صاحب سرپناه و خانه شوند. در این شرایط، اکنون در آغاز قرن بیست و یکم، حدود نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می کنند و شهرنشینی بستر انواع تضادها و تعارض های اجتماعی در هر کشوری است؛ چنان که شهر محل تمرکز ثروت و انباشت فقر است.
حاشیه نشینی از آن گونه مفاهیم علوم اجتماعی است که محل مجادله بسیاری دارد، اما در این بررسی هر نقطه شهری که فاقد استانداردهای خدمات و زیرساخت های شهری (مسکن، زیرساخت ها و معابر و خدمات آب و تلفن و فاضلاب و ...) باشد، «حاشیه» تعریف شد و پدیده ای به نام زاغه نشینی و یا حلبی آباد و غیره در اغلب شهرهای ایران از جمله همدان وجود ندارد. در این مطالعه از روش های مختلفی برای بررسی وضع حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی در همدان استفاده کردیم؛ از پیمایش گرفته تا مشاهده میدانی از محلات خضر، کشتارگاه، مجیدیه و حصار و شاه پسند و دیزج، مصاحبه با معتمدان و مردم، حضور در شهرداری های مناطق ۲ ، ۳ و ۴ و برگزاری جلسات مشورتی با شهرداران و معاونان و کارشناسان مختلف، استفاده ازتجارب مطالعات تهران، مشهد، زاهدان و سنندج، مراجعه به ادارات مختلف مرتبط با مسائل حاشیه ها، نیروی انتظامی، مراکز بهداشتی، مدیران مدارس و در نهایت تهیه عکس و فیلم و حتی ثبت دیوارنوشته های این محلات.
در ایران میزان شهرنشینی از کمتر از یک چهارم کل جمعیت در ۸۰ سال پیش، اکنون به بیش از دوسوم و رقم مطلق جمعیت شهرنشین با بیش از ۶۰۰ درصد رشد نسبت به سال پایه ۱۳۳۵ شمسی از حدود ۵‎/۹ میلیون نفر به بیش از ۴۰ میلیون نفر رسیده و در همدان شهر ۵ هزار نفری سال ۱۳۳۵ به حدود ۵۰۰ هزار نفر افزایش یافته است.
کیفیت زندگی در مناطق شهری در مقایسه با سطح زندگی روستاییان بهتر و دسترسی به انواع خدمات اجتماعی و اقتصادی اساسی بیشتر است و این یکی از دلایل گرایش تاریخی روستاییان به سکونت در شهر است، زیرا هجوم روستاییان به شهر - بویژه کلانشهرها- برای دستیابی به همین امکانات و برخورداری هاست.
در شهر، در ایران به مانند سایر کشورها بین مهاجرت و حاشیه نشینی از یک سو و رونق اقتصادی شهرها از سوی دیگر رابطه وجود دارد، به عبارت دیگر هر چه شهر از توان و رونق اقتصادی بیشتری برخوردار باشد جاذبه بیشتری برای مهاجران و در نتیجه شکل گیری مناطق حاشیه و اسکان غیررسمی وجود دارد. هر چند شهرهایی مانند زاهدان با سطح توسعه کم یا همدان و کرمانشاه نیز در خود حاشیه نشینی دارند اما بخش مهمی از حاشیه نشینی در ایران به قطب های پررونقی مانند تهران، مشهد، کرج، اهواز، بندرعباس و اصفهان تعلق دارد.
همدان هم مانند بسیاری از شهرها، عرصه گسترش شهرنشینی است و سرعت این تحول در آن بسیار بیشتر از سایر مناطق است، بویژه آنکه بخش اعظم جمعیت استان در حال استقرار در مرکز استان است. کافی است تصور کنیم که همدان ۵۰۰ هزار نفری حدود یک سوم جمعیت استان را در خود جای داده اند.
در شهرهایی مانند بمبئی و ریودوژانیرو اسکان بخش عمده جمعیت، اسکان غیررسمی است و در ایران به عنوان نمونه براساس مطالعات صورت گرفته حدود ۵۰ درصد جمعیت شهر سنندج در مناطق حاشیه ای که فقط ۱۶ درصد مساحت شهر را اشغال کرده اند یا در شهر ۲ میلیون نفری مشهد حدود یک سوم جمعیت در حاشیه شهر سکونت دارند و در همدان براساس برآورد ما حدود ۳۰ درصد جمعیت شهر را تشکیل می دهد. بنابراین مناطق حاشیه همدان بخش مهمی از جمعیت شهر را درخود جا داده و لازم است با منطق و درایت علمی با این پدیده برخورد و نسبت به شناخت مسائل آن اقدام کنیم. بر مبنای تعریف حاشیه نشینی یا اسکان غیررسمی در شهر همدان این محلات در زمره مناطق اسکان غیررسمی محسوب می شوند.
۱) شاه پسند: محله شاه پسند یا اسلام آباد و حصار پیازکاران و حصار امام
۲) منطقه خضر، مجیدآباد و کشتارگاه
۳) منطقه پشت سیلو
۴) منطقه حصار حاج شمسعلی
۵) منطقه نایب احمد و سنگ سفید
۶) بخش هایی از منطقه منوچهری
۷) دیزج و کوی ولی عصر
۸) بخش هایی از شهرک مدنی
۹) روستاهای متصل به شهر مانند قاسم آباد و ...
۱۰ ) پشت پایانه مینی بوس ها
۱۱) بخش هایی از انبار نفت و تپه مصلی و ....
حاشیه نشینی و مسائل مربوط به آن یکی از مهم ترین مسائل مدیریت شهری کشور ماست و طبق آمارها، در حال حاضر حدود ۸ میلیون نفر از جمعیت شهری کشور را در خود جای داده است. البته حاشیه نشینی پدیده ای کم و بیش فراگیر در همه جهان است، ولی ما باید با آن منطقی برخورد کنیم.
بنابراین باید با راهکارهای مناسبی آنها را به عرصه تحرک اجتماعی کشاند و منزلت و پایگاه اجتماعی بخشید تا به نیروی مولد نه مانع تبدیل شوند.
استان همدان نیز از این امر مستثنی نیست و به دلیل شرایطی مستعد پذیرش مهاجران روستاها و شهرهایی چون سنندج، کرمانشاه و ایلام است.
▪ منشأ حاشیه نشینان همدان برخی گروه های اجتماعی به این شرح است:
۱) مهاجران روستایی
۲) افرادو خانوارهای آسیب پذیر یا فروپاشیده بر اثر فوت سرپرست یا اعتیاد و یا ورشکسته بر اثر سایر عوامل
۳) جمعیت روستاهای ادغام شده در بافت شهری که به دلیل فقدان سطح زندگی استاندارد شهری به حاشیه رانده می شوند. بیشتر حاشیه نشینان در این شرایط دارای شغل خدماتی و ساختمانی هستند و در مشاغلی چون کارگری، رفتگری و دست فروشی، کارهای کشاورزی و ساختمان، جمع آوری نان خشک و ... اشتغال دارند، ولی بیشترین شاغلان مناطق حاشیه نشین را کارگران تشکیل می دهند.
پیشتر گفتیم که حاشیه نشینان حدود ۳۰ درصد کل خانوارهای شهر همدان را در برمی گیرند و ساخت جمعیت در این مناطق بسیار جوان است. مشاهدات میدانی ما به ویژه در کاروانسراهای محله کشتارگاه نشان می دهد که افراد برای گذران زندگی به نگهداشتن حیوانات از جمله گاو و گوسفند مبادرت می ورزند. همچنین یکی از مشاغل که در این مناطق رونق بسیار دارد، ایجاد مغازه های بقالی در کنار خانه هاست. در این مناطق اکثر اهالی فاقد آب پرفشار هستند و بیشتر آنها از کمبود آب نگرانند.
بخش عمده اقتصاد مناطق به اقتصاد غیررسمی معروف است و مشکلات اقتصادی موجب افزایش نرخ ترک تحصیل شده است. کودکان این مناطق به مشاغلی مانند فروختن آدامس و بیسکویت و امثال آنها در پایانه ها و ایستگاه ها و سرخیابان مشغولند.
از نظر فرهنگی این مناطق دارای بافت چند قومی و مهاجر هستند و امکانات فرهنگی مانند فرهنگسراها، پارک، کتابخانه های عمومی و به ندرت وجود دارد.
▪ مناطق حاشیه ای همدان دارای ویژگی های مشترکی به این شرح هستند:
- از نظر بافت شهری و نوع معماری و مسکن از سایر نقاط شهری مجزا است. واحدهای مسکونی کوچک و تعداد افراد (سرانه مسکن) ساکن در هر واحد مسکونی زیاد است. خانه ها نوعاً کم دوام یا بی دوام اند و شکل هندسی محلات و معابر هماهنگ و مناسب نیست و مجموعه این شرایط کار بهسازی و بهبود ساختار کالبدی این مناطق را با مشکل مواجه می کند.
- منازل سند رسمی ندارند و عموماً به شکل قولنامه ای خریداری شده اند.
- وجود خرده فرهنگ های گوناگون در این مناطق زمینه ساز انواع نزاع هاست؛ موضوعی که مورد تأکید فرمانده پاسگاه انتظامی مریانج بود.
همنوایی سکنه نواحی حاشیه در خصوص مطالبات رفاهی و خدمات شهری جدی است.
- مناطق حاشیه احساس طرد شدن از مادرشهر یا مدیریت شهری را که اقمار آن محسوب می شوند، دارند.
- بالا بودن نرخ آسیب های اجتماعی براساس آمارهای دریافتی از نیروی انتظامی، بویژه در مناطق خضر و دیزج قابل توجه است.
به گفته فرمانده پاسگاه انتظامی مریانج در اغلب خانواده های مقیم دیزج یک نفر معتاد وجود دارد.
- اقتصاد غیررسمی: در محلات حاشیه مشاغل غیررسمی و بی مجوز بسیار یافت می شوند که برای دسترسی به کارگر ارزان و فرار از مالیات و هزینه تهیه مکان در محدوده اصلی شهر و احیاناً فعالیت های غیرقانونی یا پوششی به این نقاط روی می آورند.
بیش از ۴۹ درصد پاسخگویان ارزانی خانه و زمین را دلیل انتخاب خود ذکر کرده اند. از نظر رضایت ساکنان بیشتر از سازمان هایی که خدمات روزمره و عام ارائه می کنند راضی هستند تا سازمان های که با زندگی و معیشت آنها رابطه سخت گیرانه دارند. (رضایت به ترتیب بیشترین تا کمترین: نیروی انتظامی، بهداشت و شهرداری).
از آنجا که حاشیه ها بخش قابل توجهی از جمعیت (حدود ۳۰ درصد ساکنان شهر- و در این مورد بافت های متراکم و بعد گسترده خانوار ملاک بوده و نباید صرفاً با عرصه اشغال شده فیزیکی شهر سنجیده شود) و حتی اشتغال ساکنان رسمی یا غیررسمی شهرها را در خود جای می دهند و در نهایت بخشی از هر شهر خواهند شد (زیرا در بلندمدت مدیریت های شهری همه حاشیه ها را با همه مسائل آنها به رسمیت می شناسند - و در گذشته نیز چنین شده است- ) اکثر حاشیه نشینان مهاجران روستاها هستند، از نظر وضع مسکن و یا شغل آسوده خاطر نیستند. با وجود این مسائل و مشکلات اکثراً زندگی در شهر را به بازگشت مجدد به دیارشان ترجیح می دهند. لذا مسئولان امر باید با اتخاذ سیاست هایی با برخورد ریشه ای و منطقی به توسعه اجتماعی حاشیه های شهری و اجرای توانمندسازی مردم با نگاه به تجارب جهانی و درک شرایط ایران به آنها کمک کنند، به جای ساختن خانه های یک شبه مساکنی بنا شود که حداقل های مهندسی سازی را داشته باشد.
- ایجاد شوراهای محله در مناطق حاشیه همدان برای شناسایی و اولویت بندی و مشاوره اجرایی در خصوص مسائل محله و حل و فصل مشارکتی آنها به دور از طایفه گرایی (که این خود معضل تازه ای خواهد شد).
- تشکیل تیم مشاوره ای در شهرداری ها به منظور ارائه خدمات مشاوره شغلی، فنی و اجتماعی به مهاجران
- حضور جدی تر پلیس و ایجاد کلانتری در مناطق حاشیه موجب افزایش ضریب امنیت در این مناطق می شود.
- تأسیس واحد حاشیه نشینی و اسکان های غیررسمی به عنوان اداره ای مستقل در شهرداری ها.
- کاهش و یا تخفیف در هزینه خدمات شهری اگر چه ممکن است ظاهر این بحث ترغیب مهاجرت باشد یا حاشیه نشینی و کنه این بحث اشاره به این واقعیت دارد که این واقعیت بدون توجه به این نگرانی رخ داده و در آینده هم خواهد داد ولی ارائه این خدمات از رشد شهری کج و معوج و قارچ گونه که بعداً هزینه بهسازی شهری را چند برابر می کند، جلوگیری می کند.
- باتوجه به عدم رضایت بیشتر پاسخگویان از محله تا شهر (که امری طبیعی هم هست) باید در امور محله تحول ایجاد شود که از دلایل اصلی عدم رضایت باید به بد بودن محله و نامناسب بودن محیط اشاره شده است.
- مبارزه جدی تر و غیرقهری و ریشه ای با مسائل اساسی مورد توجه آنان، یعنی فقر، بیکاری و اعتیاد و آسیب های اجتماعی و افراد ولگرد و اراذل و اوباش .
- مهم ترین اولویت ساکنان برای مدیریت شهری، آسفالت کوچه ها، رفع کمبودهای بهداشتی و دسترسی به خدمات آموزشی بویژه دبیرستان های دخترانه.
- با توجه به بالا بودن نرخ عدم رضایت از کار، درآمد و عدم اطمینان از آینده زمینه های بروز انواع بحران های اجتماعی وجود دارد.
- بهسازی کالبدی و فیزیکی در رونق اقتصادی، بهداشت و دلبستگی اهالی به محیط و محله و حتی کاهش خشونت و وندالیزم در این مناطق تأثیرگذار است.
- از آنجا که مهاجرت فی نفسه واجد نکوهش نیست و روند طبیعی در طول تاریخ بشر بوده است، آنچه مهم است ترکیب مهاجران و نرخ مهاجرت و سرنوشت مهاجران در مقصد و پیامدهای آن در مبدأ است، از آنجا که استان همدان یک استان مهاجرفرست به مرکز و مهاجرپذیر از نقاط روستایی و شهرهای کوچک است باید همچنان منتظر موج های مهاجرتی و به تبع آن حاشیه نشینی بود.
- ایجاد زمینه مناسب برای تأسیس و فعالیت سازمان های غیردولتی ، NGO سازمان های مردم نهاد (سمن) در مناطق حاشیه برای کمک به حل مسائل حاشیه و تحقق عدالت اجتماعی.
- درگیری عملی مردم در هر آنچه در حاشیه رخ می دهد.
- اگر چه حدود ۸۶ درصد مهاجران تمایلی به بازگشت ندارند اما فراهم کردن زمینه بازگشت ۱۳‎/۵ درصد که در حال حاضر به وسیله بنیاد مسکن مورد حمایت هستند بایستی با جدیت ادامه یابد. اما اصل مهاجرت به عنوان رفتاری عقلانی باید مورد قبول قرار گیرد.
- میزان عدم رضایت در محله دیزج از سایرمناطق بالاتر است و مجموعه مدیریت شهری همدان بایستی به این محله توجه بیشتری کند.
- نسل دوم حاشیه نشینان با والدین خود تفاوت های بسیاری دارند و باید به صورت دیگری با آنان برخورد و مدیریت شود.
- گرچه حاشیه نشینی همدان وضعیت به مراتب بهتر از جعفرآباد کرمانشاه، شلنگ آباد و ملاشیه اهواز، باباییان و شیرآباد زاهدان و زورآباد کرج دارد، اما نباید ساماندهی آنها به فردا موکول شود شورا و شهرداری باید پرداختن به این مهم را در سرلوحه برنامه ها قرار دهد.
شهرداران شهرهای کوچک نباید با چشم پوشی از وقوع آرام شکل گیری حاشیه ها منتظر تبدیل شدن آنها به مسأله شهری باشند و باید از هم اکنون آن را مدیریت کنند.

دکتر اسدالله نقدی ـ استادیار جامعه شناسی شهری دانشگاه بوعلی سینا

منبع : روزنامه ایران